ტარანტინიზმი

სტუდია ”მირამაქსისთვის” ისეთივე თილისმად ვიქეცი, როგორიც მიკი მაუსი იყო დისნეისთვის...”, - ხშირად უმეორებს ჟურნალისტებს ქვენთინ ტარანტინო. არ ცრუობს! მანამდე ტარანტინოს შემოქმედებითი ქორწინება ჰქონდა ”თრაი სთართან”, მაგრამ ეს კავშირი ფიქტიური აღმოჩნდა და მათ გაყრაში მოსამართლეობა ქვეყნის პირველმა პირმა - ბილ ქლინთონმა ითავა. მაშინ არც ამერიკის ე.წ. ზნეობრივი ლიგა აქტიურობდა და არც 11 სექტემბრის ცნობილი ტერაქტების ეშინოდა ვინმეს; სხვათა შორის, პოლიტიკურ ჰორიზონტზე არც მონიკა ლევინსკის ფაქტორი მოჩანდა და ქლინთონიც თამამად ალაპარაკდა ჰოლივუდის ”სოციალურ პასუხისმგებლობაზე”... ტარანტინოს Pulp Fiction-ს კი სწორედ პასუხისმგებლობა აკლდა. სიმართლე ითქვას, პასუხისმგებლობა ისეთი მორალურ-ზნეობრივი იმპერატივია, რომელიც არასოდეს ახასიათებდა და არ ახასიათებს ტარანტინოს და ამის წყალობით ის ყოველთვის იდეოლოგიის მიღმა იმყოფება. რეპუტაციის თვალსაზრისით, იგი ”წმინდა” რეჟისორია.

სანამ ტარანტინო მეტამორფოზას განიცდიდა და მიკი-მაუსად იქცეოდა, იყო უიღბლო ბიჭუნა, არასახარბიელო ფიზიონომიითა და გაურკვეველი პერსპექტივით. ”სოციალურ პასუხისმგებლობას” კი მხოლოდ მაშინ გრძნობდა, როდესაც დოლფ ლუნდგრენის გადასაღებ მოედანზე მისი ძაღლების მოსაქმებულს კრეფდა, ცელოფნის პაკეტში ახვევდა და ნაგვის ურნისკენ ეზიდებოდა... იმასაც ამბობენ, რომ 1992 წელს ”ცოფიანი ძაღლების” გადაღების იდეა სწორედ ამ დროს გაუჩნდა. ”ცოფიანი ძაღლების” გადაღებას წინ უძღოდა რამდენიმე ფილმის სცენარის გაყიდვა - ერთი ტონი სკოტმა, მეორე კი ოლივერ სთოუნმა შეიძინა. ამ უკანასკნელმა ტარანტინოს ”მკვლელებად დაბადებულნი” სწორედ იმ იდეოლოგიის პრიზმაში გატარებით გადაიღო, რომელსაც ყველაზე ნაკლებად ითვალისწინებდა სცენარი. მხოლოდ ვარაუდი შეგვიძლია, როგორი იქნებოდა ”მკვლელებად დაბადებულნის” ტარანტინოსეული ვერსია. იმის თქმა კი დანამდვილებით შეიძლება, რომ ტარანტინომ შვილობილი უარყო და სტოუნს ტიტრებში სცენარისტების სიიდან ამოშლა კატეგორიულად მოთხოვა.

სტოუნისგან განსხვავებით, ტარანტინოსგან თითქმის წარმოუდგენელია მას-მედიის პასუხისმგებლობისა და კოლექტიური ფსიქოზის თემაზე დიდაქტიკური ხასიათის რეფლექსიები (”მკვლელებად დაბადებულნი”). Pulp Fiction ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია. თუ სტოუნის შინაგანი კონსტიტუცია და მოქალაქეობრივი პოზიცია მეტ-ნაკლებად ჩანს მის შემოქმედებაში, ტარანტინო არასოდეს ახდენდა თავისი მრწამსის დეკლარირებას და ეკრანზე მეტწილად ფაქტის კონსტატაციას ახდენს. ტარანტინოს რეჟისორული პოზიცია უფრო მკვლევარის პრინციპებს ეყრდნობა, ვიდრე ხელოვანისათვის ჩვეულ მისიონერობას. მკვლევარის, რომელიც, რეფლექსებს იკვლევს და ნაკლებად ცდილობს მაყურებელზე თავისი პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულებების მორგებას. მკვლევარის თვითმიზანი არასოდეს ყოფილა დიქტატურა - ტარანტინოც არავის ახვევს თავის იდეებს, ამ შემთხვევაში ის მაყურებლის რეაქციას იკვლევს, რომელიც არასოდეს ყოფილა ერთგვაროვანი და ცალსახა.

ტარანტინომ Pulp Fiction-ში უამრავ კინოვარსკვლავს მოუყარა თავი: უმა თურმანი, ჯონ ტრავოლტა, ბრუს უილისი, სემუელ ლ. ჯექსონი და ჰოლივუდის სხვა ცნობილი მსახიობები სცენარის წაკითხვისთანავე დათანხმდნენ ფილმში მონაწილეობაზე. ვფიქრობ, ტარანტინოს ხედვა იმდენად ახლებური იყო არა მხოლოდ მსახიობებისათვის, არამედ ზოგადად კინოხელოვნებისათვის, რომ ახალბედა რეჟისორი იმთავითვე აკურთხეს რევოლუციონერად. თუმცა ტარანტინოს ესთეტიკა გაცილებით ახლოს იმყოფება ევოლუციურ პროცესებთან, ვიდრე რევოლუციურთან - ლარს ფონ ტრიერისგან განსხვავებით ტარანტინოს არ მოუხდენია რაიმე მნიშვნელოვანი მანიფესტის დეკლარირება.

თუმცა ქვენთინ ტარანტინო არანაკლებ მნიშვნელოვანი ფიგურაა და, როგორც ყველა კულტს, მიმდევრები მასაც ჰყავს. ინგლისში, სადაც ტელევიზიაზე მკაცრი ცენზურა ვრცელდება, ”ცოფიანი ძაღლებისა” და Pulp Fiction-ის ”გაფილტრულ” ვერსიას უჩვენებდნენ. ცხადია, ამ ფაქტს ტარანტინო თვითირონიით გამოეხმაურა, - ”სად ნახეს ჩემს ფილმებში სისხლი?! ეს ხომ მხოლოდ ტომატის პასტაა...” სწორედ ტარანტინოს ფაქტორს უნდა უმადლოდენ გაი რიჩის ფენომენის აღმოჩენასა და ახალგაზრდული ინგლისური კინოს გამოჯანსაღების პროცესის დაწყებას. მართალია გაი რიჩი ყოველთვის დისტანცირებას ახდენდა ტარანტინოსგან, მაგრამ ხელწერის მიხედვით თუ ვიმსჯელეთ, ყოველთვის კალიგრაფიული სიზუსტით ბაძავდა ორიგინალს. ტარანტინოს ფანებისთვის კი იმის თქმაც კმარა, რომ გაი რიჩისგან განსხვავებით ტარანტინო არასოდეს მეორდება.იმავე Pulp Fiction-ის თავბრუდამხვევი წარმატების შემდეგ (”პალმის ოქროს რტო” კანის საერთაშორისო კინოფესტივალზე 1994 წ. და ”ოსკარი საუკეთესო სცენარისათვის” 1995 წ.) ბევრს საუბრობდნენ მის კონფორმიზმზე, დამოუკიდებლობის დაკარგვაზე, მაგრამ მას თვითმყოფადობა არც ლაურეატობის დროს დაუკარგავს და, მით უმეტეს, არც კანის ფესტივალის ჟიურის თავმჯდომარეობისას. მეტიც, 1995 წელს ტარანტინომ თითქმის მოლიერისეული ექსცენტრიკითა და შავი იუმორით გაჯერებული ”ოთხი ოთახი” გადაიღო. ფილმის ნოველისტური წყობა, ექსპრესია და საინტერესო მონტაჟი და, რაც მთავარია, ყოფითსა და შეთხზულ სამყაროს ზღვარზე წარმოქმნილი შავი იუმორი ტარანტინოს რევანშისტულ სულისკვეთებაზე მიანიშნებდა.

”ჯეკი ბრაუნით” იმედგაცრუებული მაყურებელი, მათ შორის კინოკრიტიკოსები ტარანტინოს შემოქმედებით კრიზისზე ალაპარაკდნენ... კრიზისი 6 წელი გრძელდებოდა. ამის გათვალისწინებით ”მოკალი ბილის” გამოჩენა უღრუბლო ცაზე მეხის გავარდნას ჰგავდა; ან კიდევ იმ შენელებული მოქმედების ნაღმს, რომლის ნამსხვრევებმაც უმალ გამოაფხიზლა საზოგადოება. ტარანტინო ექსპერიმენტატორია - Pulp Fiction-იდან მოყოლებული და დღემდე იგი საუბრობდა მკვლელის ფენომენზე, მის გარემოზე. საუბრობდა ამერიკელებზე და ამერიკაზე. თუ ფილმში Pulp Fiction სემუელ ლ. ჯექსონის კინოპერსონაჟი ბიბლიის ციტირებას ახდენს, ”მოკალი ბილში” უმა თურმანი ლამის კონფუციანიზმის მიმდევარია და სამურაის წეს-ჩვეულებას იცავს. ლაპარაკია იმაზე, რომ ტარანტინოს ფილოსოფიურ წიაღსვლებში ყველაზე ნაკლებად იჩენს თავს მორალურ-ზნეობრივი იმპერატივი. ორივე შემთხვევაში, სემუელ ლ. ჯექსონიც და უმა თურმანიც ჰუმანიზმის ფილოსოფიას ეზიარებიან როგორც სტილს და არა ჭეშმარიტებას. ”არა კაცთ კლა” - ექოდ გასდევს Pulp Fiction-ს, მაგრამ სემუელ ლ. ჯექსონის, ჯონ ტრავოლტას და ბრუს ვილისის კინოპერსონაჟები გარემოებათა ”მსხვერპლნი” არიან და ქრისტიანული ცნებას არქაული პრინციპი ”კბილი კბილის წილ” ცვლის. ბიბლიის ციტატებით თამაში შავი იუმორის ფონზე მიმდინარეობს. ამ შემთხვევაში ტარანტინოსთვის ბიბლია წმინდა წყლის ლიტერატურული წყაროა, რომელსაც მოკრძალების გარეშე მიმართავს. ასეთივე ირონიულობით აშარჟებს ტარანტინო ”მოკალი ბილში” სამურაის კოდექსს...

”მოკალი ბილი” ტარანტინოს გამოცდილების აკუმულაციას ახდენს. აქ ყველაფერია, რასაც თავის დროზე ეზიარა ვიდეო-მაღაზიაში მუშაობის დროს თვითნასწავლი რეჟისორი: შავი იუმორი, რევერანსი აღმოსავლური ორთაბრძოლებისა და კინოს მისამართით (მათ შორის, თურმანის ყვითელი ფერის სპორტული კოსტიუმი, რომელსაც აღმერთებდა ბრუს ლი), მასკულტურისა და მაკულატურის ჰიბრიდი, ეკლექტიკა (სამურაის ხმლები + ესპანური მუსიკა) და ალბათ პირველად ზედაპირზე და არა ზედაპირულად ჩანს ქვეტექსტი - ”მოკალი ბილი” ღრმად ფემინისტური ფილმია, რომელშიც ტარანტინომ თავისი მუზა, უმა თურმანი ფალიკური სიმბოლო-ატრიბუტიკით (სამურაის ხმლით) აღჭურვა. ტარანტინოს კულტის ფემინიზაცია საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ძლიერ ქალზე აქცენტს ის თავის ბოლო, სიმართლე ითქვას წარუმატებელ ფილმში Grindhose. Death Proof-შიც აკეთებს. საინტერესო მიგნებები აქაც უხვად გვხვდება, მაგრამ ძირითადად ეს მაინც სტილიზებული პასაჟებია.

სამწუხაროდ, Grindhose. Death Proof ”მოკალი ბილის” მარკეტინგული ბედიც გაიზიარა. სამწუხაროდ იმიტომ, რომ წინა ფილმის ორ ნაწილად დაყოფამ ეკრანზე ორი სრულიად განსხვავებული ფილმი მოავლინა, Grindhose-ის შემთხვევაში კი ხელოვნური ხერხით მიღებული სიამის ტყუპების დაყოფა მივიღეთ...

Tarantino 4ever - ალბათ ყველაზე ბანალური ფრაზაა და ამასთანავე მისი შემოქმედების ყველაზე ობიექტური დეფინიცია, რომელიც მოკლედ და კონკრეტულად ახდენს იდეის დეკლარირებას - ტარანტინო მუდამ და ყველასათვის. არცაა გასაკვირი, რომ Pulp Fiction-ის შემდეგ, რომელიც ტარანტინოს ფანებმა ლამის ბიბლიის რანგში აიყვანეს, რეჟისორი ერთსა და იმავე დროს იქცა ჰოლივუდის მთავარ კულტად და საკულტო რეჟისორად. ღმერთი - ღმერთია, მუდამ და ყველასათვის, მაგრამ ტარანტინოს ბოლოდროინდელმა კინომოძღვრებამ ნიჰილიზმის ტალღა გამოიწვია. ”მოკალი ბილის” შემდეგ ბევრს საუბრობდნენ მის რეაბილიტაციაზე, მაგრამ Grindhose-ის ეკრანებზე გამოჩენამ ნაწილობრივ გაანელა ეს პათოსი. ტარანტინომ ერთხელ აღნიშნა, - Кубрик снимал, когда ему это было важно. ჩანს, ნიჭიერი ადამიანისთვის ეს აქსიომად უნდა იქცეს. მით უფრო, რომ ტარანტინო არასოდეს ყოფილა რაოდენობაზე ორიენტირებული რეჟისორი.

სუსტი რგოლი

ქართული კინო ქართული ხელოვნების ყველაზე სუსტი რგოლია?

თავის დროზე ტელეკომპანია „რუსთავი 2“–ის დილის გადაცემაში ჩემი სიუჟეტი გავიდა, რომელშიც გამოკითხულ მაყურებელთა 100% უპასუხოდ ტოვებს კითხვას – რომელი ახალი ქართული ფილმი ახსოვთ..? ვფიქრობ, ეს სიმპტომატურია არა მარტო რეჟისორისთვის. ფილმწარმოება იგივეა, რაც სამომხმარებლო პროდუქციის წარმოება, რომელიც მეტნაკლებად პასუხობს მომხმარებლის მოთხოვნილებას. ამ აქსიომას ჩვენში ჯიუტად ეწინააღმდეგებიან, თუმცა საწინააღმდეგოს ვერაფერს უპირისპირებენ, რადგან მასობრივი ხელოვნებისადმი ასეთი პრაგმატული მიდგომა ზოგადად გადარჩენის წინაპირობაა.

ასეთ ვითარებაში კრიტიკოსისთვის ძალზედ რთულია ოქროს შუალედის პოვნა, რომელიც ზუსტად ასახავდა ვითარებას და ამავდროულად არ შეურაცხყოფდა რეჟისორს. რთულია, მაგრამ შესაძლებელი. შესაძლებელია უწოდო რეჟისორს კალიგრაფი და დასძინო, რომ სკურპულოზურად შესრულებულ ნაღვაწს აკლია დახვეწილობა; შესაძლოა რეჟისორს მიულოცო ფილმის პრემიერა, მაგრამ გაანეიტრალო პათოსი დეფინიციით, რომ ფილმი ერთჯერად ხასიათს ატარებს... ამის დასტურია იმ აუდიტორიის გულწრფელობა, რომელიც რეჟისორისთვის თეთრი ხელთათმანის გაწნის ტოლფასი უნდა იყოს. შესაძლოა ასეთია რეალობა – ახალგაზრდები არ იცნობენ თანამედროვე ქართულ კინოს, რომელიც არ აკმაყოფილებს მათ მოთხოვნილებას.

როგორც მაყურებელი ამ სამწუხარო ტენდენციას მხოლოდ მატერიალურ–ტექნიკურ სიდუხჭირეს ვუკავშირებ, როგორც კინოკრიტიკოსი უფრო მეტს. ვარდების რევოლუციის შემდეგ ქართული ხელოვნება, განსაკუთრებით კი კინო ნამდვილად არ ყვავის, მაგრამ პოზიტიური შედეგი მაინც სახეზეა. მით უმეტეს, რომ ნდობადაკარგული პოლიტიკოსების ფონზე ერის მორალურ–ზნეობრივ სახედ ისევ ხელოვანი გვევლინება. ეს წარსულის გამოძახილია, როდესაც ქვეყნის სინდისის დანიშნულებას ასრულებდნენ მწერლები, მხატვრები, რეჟისორები და, რა თქმა უნდა, მსახიობები. ეს გარკვეულწილად მიანიშნებს იმაზეც, რომ უწინ დრამატურგია ფაქტობრივად ლიტურგიის როლს ასრულებდა. ვფიქრობ, დღეს ხელოვნება წამგებიან პოზიციაშია იმისდა გამო, რომ უღალატა თავის სინდისს და არ შეასრულა თავის დროზე სოციალური დაკვეთა.

მსგავსი სოციალური დაკვეთის აღსრულება გაცილებით არგუმენტირებულია მაშინ, როდესაც ქვეყანაში ტოტალიტარული რეჟიმი ყალიბდება. ყოველ შემთხვევაში ასეთია ჩვენი მეზობლის პროგნოზი. ასეთი გარემო კი ან ინდივიდის რეპრესიას იწვევს, ან პირიქით, პროტესტის ნიშნად მას შემოქმედებისკენ უბიძგებს. მაგალითად, სერგო ფარაჯანოვმა კოლაჟების შექმნა საპყრობილეში დაიწყო; მასში ვერ ჩაკლეს იმ თავისუფლებისადმი (შემოქმედებისადმი) ლტოლვა, რომელიც ადამიანს ექსპლუატაციურ ყოფაში ღმერთმა უანდერძა და ხელოსნიდან ხელოვანამდე გაზრდის საშუალება მისცა. ამჯერად პირიქით მოხდა. 90–იან წლებში, პოსტტრამვატულ სივრცეში ვერ მოხერხდა ხელოვანთა რეაბილიტაცია, რასაც აფერხებდა სოციალურ–ეკონომიკური ფონი. ამან თავისთავად გამოიწვია ამავე ფონის გაუცნობიერებელი ვუალირება იმ რეჟისორების მხრიდან, რომლებსაც ჯერ კიდევ სჯეროდათ შევარდნაძის კეთილი ნების. სწორედ ამიტომ თანამედროვე ქართულმა კინომ მტკივნეულად გაიარა „მომწიფების“გზა ისტერიიდან – მისტერიამდე, რაც მხოლოდ ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ კინო შეგნებულად გაურბოდა ეკრანზე რეალობის ასახვას.

სამწუხაროდ, არ შედგა ე.წ. მამებისა და შვილების დაპირისპირებაც. არანაკლებ დამთრგუნველია ხოლმე ახალგაზრდა რეჟისორის თითქმის ნეკრორეალისტური ხედვა, რომელიც აპრიორი კლავს მასში სიცოცხლეს და რაც მთავარია მუზას. სტუდენტური ფილმების ფესტივალებზე პრიზებს ძირითადად ისეთ ფილმებს ანიჭებენ, რომელზეც ჟიურის ესა თუ ის წევრი პირდაპირ აცხადებს, ამაზე უკეთესი ვერაფერი ვნახეთო. დამეთანხმეთ, სულ სხვა მნიშვნელობას ატარებს სიტყვა „უკეთესი“. ამიტომ არც ისაა გასაკვირი, რომ ახალგაზრდები სამშობლოში თავს ხან დაუფასებლად, ხან კიდევ მიტოვებულად გრძნობენ. ამ მიზეზით მოხდა ინტელექტუალური პოტენციალის საზღვარგარეთ გადინება.

ორი ასეთი „პერებეჟნიკი“ – გელა ბაბლუანი და ვანო ბურდული საქართველოს ფარგლებს გარეთ იცავენ როგორც საქართველოს იმიჯს, ისე მემკვიდრეობით გადმოცემულ უფრო მიწიერ სიმდიდრეს – გვარის პრესტიჟს.

სიმართლე ითქვას, მათ ფილმებს ანატომიური პრინციპით ვაფასებ – რაღაც ნაწილი მომწონს, რაღაც – არა. მთავარი კი მაინც ის არის, რომ ორივე ფილმი ჯანსაღ კრიტიკას უძლებს; მაყურებელს უჩნდება მისი ხელმეორედ ნახვის სურვილი, რაც უდაოდ წარმატების წინაპირობაა; და რაც მთავარია, ორივე ფილმში იგრძნობა სოციალური რეალიზმის დაკანონება.

„13“ – იღბლიანი უიღბლო

ბაბლუანის „13“ ყოველგვარი ცრურწმენის მიღმა დგას. უიღბლო რიცხვმა მას ორჯერ მეტი აღიარება და საერთაშორისო პრიზი მოუპოვა. მეტიც, როგორც პრესა ახმაურებს, მისი შემოქმედებით ბრედ პიტიც დაინტერესდა. ჰოლივუდის ასეთი ცნობადი კერპის დაინტერესება ლოგიკურია (სურეალისტური „მებრძოლთა კლუბი“), მაგრამ სავარაუდოდ ზედაპირული, რადგან დაინტერესება ალბათ ამ ორ ფილმს შორის ბუნდოვანმა მსგავსებამ და ადრენალინის სიჭარბებ გამოიწვია. პრესაზე დაყრდნობით, ამერიკელებმა ბაბლუანს რიმეიქის გადაღებაც კი შესთავაზეს... მოკლედ, ბაბლუანის „13“ – ქართული სიტყვა, ინგლისური ტრანსკრიპტი, სახეშეცვლილი რუსული „რულეტკა“ და საერთაშორისო ცრურწმენის სიმბოლო რეჟისორის კოსმოპოლიტურ ხედვაზე მიანიშნებს. თუმცა რეჟისორი თავის შემოქმედებას მაინც ქართულ კინოს მიაკუთვნებს. რა თქმა უნდა, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ბაბლუანი თავის შემოქმედებას ვიწრო ნაციონალური, ან ლოკალური მნიშვნელობით განსაზღვრავს, მაგრამ ეს უფრო კეთილი ნების ჟესტია, ვიდრე ქართული კინოხელოვნების წიაღში დაბრუნების სურვილი. ეს უფრო მეტად დღევანდელი კინოსადმი სოლიდარობას ჰგავს, ან ნამცეცობას, რომელსაც სიმბოლურად ესწრება ხოლმე საქართველო ბაბლუანის მორიგი გამარჯვების დროს. ასეთივე სიამაყე განვიცადეთ „სან–სებასტიანში“ დიტო ცინცაძის გამარჯვების შემდგომ და ასე ამაყად ვგრნობთ თავს ყოველი გამარჯვების შემდეგ, რომელსაც მოიპოვებს ხოლმე საზღვარგარეთ ქართველი კინორეჟისორი. სხვათა შორის, ორივე რეჟისორი, ახალი და ძველი თაობის კინემატოგრაფისტიც თითქოს ადასტურებენ არქაულ დოქტრინას – ყოფიერება განსაზღვრავს ცნობიერებას. გარდა ამისა, ბაბლუანის ყოფიერება განსაზღვრავს მის არეალს: სოციალური ფონი, ინფლაცია, მიგრაცია და სხვა უამრავი დეტალი, რომელსაც, როგორც აღვნიშნე, ანატომიური პრინციპით ვაფასებ.

მომწონს „13“–ში გათამაშებული და თავის მანერზე გადათამაშებული რუსული „რულეტკა“, რომელმაც მის ხელში მეტამორფოზა განიცადა და ერთსა და იმავე დროს იქცა როგორც თვითმკვლელების, ისე პოტენციური მკვლელების წრედ. მართლაც, ბაბლუანთან „რულეტკა“ ორმაგ დატვირთავს იძენს – ერთმანეთისგან ტყვიის მიღების შესაძლებლობას არავინ გამორიცხავს, მაგრამ თამაშის თანახმად ყველა მოთამაშე ერთი–მეორის კეფას უმიზნებს... „რულეტკის“ მსგავსი ინტერპრეტაცია არსად შემხვედრია. ამ ურღვევ წრეში ადამიანი პარალელურად მსხვერპლიც არის და მკვლელიც. აქ მოთამაშე მხოლოდ თავის თავზე აღარ აგებს პასუხ, ის უკვე სხვის სიცოცხლესაც ხელჰყოფს. ეს უკვე ფილოსოფიაა, რომელიც გათვითცნობიერებულ მაყურებელს ერიხ ფრომის „მგლისა და ვაცის“ ურთიერთდამოკიდებულებას გაახსენებს.

მეტიც, ერთ–ერთი გადაცემის სახელწოდება რომ გავიხსენოთ, ბაბლუანის ფილოსოფია ძალიან ჰგავს „ფულოსოფიას“, რომელშიც ადამიანს კონკრეტულ ღირებულებას ადებენ. ფულის გამო მართლაც მოკლავ, მით უმეტეს თუ მოწინააღმდეგე იგივეს ლამობს. ამას თვითგადარჩენის ინსტინქტს უწოდებენ და მორალს არ ეწინააღმდეგება.

უცნაურია, მაგრამ წრის შეკუმშვის შედეგად, თვითმკვლელები ნელ–ნელა დუელანტები ხდებიან. ამ საბედისწერო თამაშის მონაწილეები თავის ბედს უკვე პირდაპირ თვალებში შესცქერიან. ერთის თვალებში შიში, მეორის კი ინდიფერენტულობა იკითხება.

ბაბლუანის „13“–ში ისევე, როგორც ცინცაძის ფილმში „გასროლის შიში“ ადამიანის დესტრუქციული არსი მეტ–ნაკლებად ჩანს. ევროპულ სივრცეში კი ეს შექსპირის მისამართით გაცემული რევერანსია, რადგან არახალია, რომ შექსპირის შემოქმედებაში ზემოაღნიშნულ პათოლოგიას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა. გარდა ამისა, „13“–ში ეთიკა ისეთივე პირობითია, როგორც შექსპირთან. ასეთ შემთხვევაში აღნიშნავენ ხოლმე, რომ ეთიკა ესთეტიკის სამსხვერპლოზეა დადებული, რაც შექსპირისთვის, მისი ეპოქის გათვალისწინებით, ჩვეული მოვლენაა. ევროპელი მაყურებელი არ იცვლება – პურიტანულ საზოგადოებაში შექსპირი კი არ იყო გულქვა და სადისტი, არამედ საზოგადოების მოთხოვნილება მუდამ იყო „პური და სანახაობა“, რომელიც ერთ ნიშნულზე უნდა დაბალანსებულიყო. ევროპულ ყაიდაზე გაწვრთნილი ბაბლუანი ამ მოთხოვნილებას სავსებით აკმაყოფილებს.

ამ ორომტრიალში რეჟისორის მორალურ–ზნეობრივი იმპერატივები ნაკლებად ჩანს. ბაბლუანიც „რულეტკას“ თამაშობს და შესაძლოა ვიღაცამ ის ამორალურ პირად შერაცხოს, მაგრამ მისთვის მორალი საკმაოდ პირობითი ცნებაა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბაბლუანთან მიზანიც ვიღაცის თვალთახედვის წერტილია. ზნეობრივი ლიგის წარმომადგენელი რომ ვიყო, რა თქმა უნდა, გავაკრიტიკებდი, მაგრამ მეც ისეთივე ადამიანი ვარ, როგორიც ბაბლუანის გმირი და შესანიშნავად მესმის, რომ ბუნებაში ძლიერისა და სუსტის კლასიფიცირების წესის თანახმად ამ მარათონში ფინიშამდე მხოლოდ ყველაზე ძლიერი მიაღწევს...

აი, აქ კი უკვე ბაბლუანი შეგნებულად ცრუობს. ადვილი ამოსაცნობია, რომ რეჟისორი ცრურწმენის კანონზომიერებას არ უღალატებს და „13“ რიცხვით აღნიშნული მოთამაშე თითქმის მარიონეტულ მდგომარეობაშია. ლაბირინთის გავლის შემდეგ ბაბლუანი ჟანრის ჩარჩოებს არ დაარღვევს (?) და მარიონეტს გაწირავს. ვფიქრობ, ეს არავისთვის ყოფილა მოულოდნელი. განსაკუთრებით ჩემთვის. მე კი სიურპრიზები და მოულოდნელობა მიყვარს, როგორიც ჩვევია კენ ლოუჩს, განსაკუთრებით ფილმში „გამარჯობათ, მე მქვია ჯო“, რომელშიც პერსონაჟი აბსოლუტურად მოულოდნელად თავს იხრჩობს.

„13“–ში კი მოულოდნელობას გამორიცხავს თანმიმდევრული ორიენტირები – მარცხიანი რიცხვი (თავიდათავი), ძმასთან გამოსასალმებელი სატელეფონო საუბარი, მოგებული თანხის ფოსტით გადაგზავნა და დუელში მოკლული მეტოქის ძმასთან მატარებელში საბედისწერო შეხვედრა. ბაბლუანის ალტერ–ეგოს ქცევა სიმპტომატურია და გარდაუვალ ფინალზე მიგანიშნებს. ბაბლუანი უმცროსი ისეთივე რეალისტია, როგორიც მისი მამა. მამა–შვილი ჰეფი–ენდზე პრინციპულ უარს აცხადებენ. ამასთანავე შვილი შავ–თეთრი კინოესთეტიკის ისეთივე ერთგული რჩება, როგორც მამამისი (თუმცა ასკეტური შავ–თეთრი გამოსახულება არ იწვევს სიღარიბის შეგრძნებას).

და ბოლოს, ფილმის გაწელილ სიუჟეტში საფრანგეთში დაბინავებული მიგრანტების ბედს რეჟისორი საკმაოდ მონოტონურად აღწერს მაშინ, როდესაც „რუსთავი 2“–ის ერთ–ერთ ძველ სარეკლამო ტიხარში სატელეფონო ჯიხურში ატუზული, შიშველ ფეხზე ძირგამოხეულ სანდლებში შემოსილი ბიჭის სახე–ხატი უცხოეთში მიგრანტების ყოფის მაქსიმალურად ამომწურავ და ლაკონურ სურათს ქმნის. გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის და ეს თავისთავად უნდა გაითვალისწინოს ბაბლუანმა, მაგრამ სხვა ქართველი რეჟისორების ფონზე მას მნიშვნელოვანი უპირატესობა მაინც აქვს – როგორც ჩანს, რეჟისორმა ინტრიგის შექმნა იცის; ამასთანავე ქმნის სიუჟეტს, რომელიც ნაკლებად ჰგავს თითიდან გამოწოვილ ისტორიას. „ფულოსოფია“ ხომ თითოეული ჩვენთაგანის ფილოსოფიაა...

„გრაფიტი“ – თავისუფლების კონტური

გელა ბაბლუანის „13“–ის შემდეგ არანაკლებ საინტერესოა ვანო ბურდულის ფილმის განხილვა, რომელიც რეჟისორმა ჰულიო კორტასარის მოთხრობის „ჯერ არ წაუშლიათ“ მიხედვით გადაიღო. თანამედროვე ქართული კინოსთვის ლიტერატურის ეკრანიზაცია საკმაოდ მტკივნეული თემაა. სხვადასხვა თაობის ამ ბოლოდროინდელ ფილმებზე დაკვირვების შედეგად ერთი სამწუხარო კანონზომიერება გამოიკვეთა, რომელიც ლიტერატურული ნაწარმოების საკმაოდ ზედაპირულ ეკრანიზაციაზე მიანიშნებს. მით უფრო, რომ კლასიკური ნაწარმოების ეკრანიზაციისას რეჟისორები ძირითად აქცენტს პათეტიკაზე აკეთებენ. თავის მხრივ ახალგაზრდა თაობა იშვიათად ინტერესდება თანამედროვე დრამატურგიით, რომელიც მათთვის ნაკლებად ავტორიტეტულია.

არ არის ავტორიტეტული თუნდაც იმ მიზეზით, რომ ერთიც და მეორეც, რეჟისორიც და დრამატურგიც აღწერილი მოვლენების უშუალო მონაწილენი, ან თვითმხილველები იყვნენ, რაც ნაწილობრივ უინტერესოს ხდის მათ ურთიერთთანამშრომლობას. ასე ფიქრობს ის ნაწილი, რომელიც ფილმს მარტოოდენ საკუთარ რესურსებზე დაყრდნობით იღებს. ასეთი მიდგომა ლოგიკურია დოკუმენტალიზმში. რეალობის აღბეჭდვა და მხატვრულ ლიტერატურაზე დაყრდნობით რეალობასთან პარალელის გავლება რეჟისორისგან სხვადასხვა ოსტატობას მოითხოვს. მაგალითად, დოკუმენტალიზმით გატაცებული საშა ქორიძე ნაკლებად თავდაჯერებულია მხატვრულ კინოში, ხოლო მისი თანამედროვე გიორგი მასხარაშვილი სახელდახელოდ გადაღებული დოკუმენტური ფილმის სუსტ მხარეს ვერ ნიღბავს დოგმის სტილით. ვანო ბურდული კი კორტასარის მოთხრობის ეკრანიზაციის მეშვეობით ახერხებს დოკუმენტალიზმისა და მხატვრული კინოს სტილის გაერთიანებას. ეს მით უფრო უადვილდება, რომ ერთ–ერთ თავის ინტერვიუში მწერალი ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ ბორხესისა და მისი ფანტასტიკური ნაწარმოები იმით განსხვავდება, რომ ბორხესის ნაღვაწი კაბინეტში დაწერილ მოთხრობას ჰგავს, მისი კი ქუჩაში... ასე რომ, ბურდულმა ფაქტობრივად რეალობას რეალობა მოარგო.

აქ იკვეთება ქართული და უცხოური კინოსკოლების შორის არსებითი სხვაობა. ამ უკანასკნელის უპირატესობა რეჟისურის ფუნდამენტალურ ცოდნაში ვლინდება. ბურდულმა კინემატოგრაფიული ნათლობა რუსეთში, ВГИК–ში მიიღო, რაც ფილმის თითოეულ კადრში იგრძნობა. ასეთივე სხვაობა იგრძნობა ბურდულსა და საქართველოში აღზრდილ კინორეჟისორებს შორის.

თბილისში ბურდულის „გრაფიტის“ პრემიერა სექტემბრის ბოლომდე უნდა გაიმართოს, ამიტომ ვფიქრობ ფილმზე მცირე კომენტარი რეჟისორსაც წაადგება. შინაგანი კონსტიტუციიდან გამომდინარე, ვანო ბურდულმა გადაიღო თანამედროვე იგავი ხელოვნების ზნეობრიობასა და უზნეო ცენზურაზე, რომელიც ყოველთვის ცდილობდა და ცდილობს შემოქმედისა და შემოქმედების უნიფიცირებას. კორტასარი, რომელიც მუდმივი სამოქალაქო ომის პირობებში ჩამოყალიბდა, ყველაზე უკეთ გრძნობდა ერის მაჯის ცემასა და ხელოვნებაზე პოლიტიკის დესტრუქციულ ზეგავლენას.

იქნებ ამიტომ, ვანო ბურდულის მიერ ეკრანიზირებული ნაწარმოები ზუსტად გადმოსცემს ხელოვანის ბედს პოლიტიკური კატაკლიზმების პერიოდში. კითხვა – შეიძლება იყოს თუ არა ხელოვნება აპოლიტიკური? ლაიტმოტივად გაზდევს ბურდულის ფილმსაც. ფილმის გმირები პასუხს თითქოს სპონტანურად გასცემენ – შეიძლება, მაგრამ არ უნდა იყოს, რადგან ამ სოციო–კულტურულ წარმონაქმნს დიდი როლი აკისრია საზოგადოებრივი აზრის, ან ზოგადად დემოკრატიის ჩამოყალიბების პროცესში. მით უფრო, რომ, განვმეორდები, ჩვენში ერის სინდისის როლს ყოველთვის ასრულებდა ხელოვანი.

ბურდულის ფილმი განსაკუთრებულად აქტუალურად ჟღერს მას–მედიის შეზღუდვის ფონზე. სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა ადამიანს თვითგამოხატვის სხვა საშუალებისკენ უბიძგებს. „გრაფიტიში“ ცენზურის მარწუხებში მოყოლილი მწერალი თავისი პოზიციის გამოხატვას კედელზე ხატვით ცდილობს, ამავე ცენზურით დაშინებული მხატვარი გოგონა კი თავისუფალი აზროვნების ყოველგვარი მინიშნებას სპობს და კოცონზე წვავს თავის ნამუშევრებს... „მაგრამ აქედან ვერ წაშლი!“... ამიტომაც უწოდა კორტასარმა ნოველას „ჯერ არ წაუშლიათ“.

„გრაფიტი“ ფანტასმაგორიულ ქვეყანაში ვითარდება. მიუხედავად ამისა, ფილმის ტოტალიტარული მოდელის მორგება ნებისმიერ ქვეყანაზე შეიძლება. სამოქალაქო ომგამოვლილი ქართველი მაყურებელი ასოციაციებს ალბათ მტკივნეულად განიცდის, რადგან ბურდული მცირე ხნით აწმყოდან წარსულში გვაბრუნებს და ამ ქაოტური სურათის ხელახალი განცდა ნამდვილად არ იწვევს ნოსტალგიურ ტკბობას. ისე გგონია, თითქოს „გრაფიტი“ მატრიცაა, რომელშიც რეალური მოვლენების დეფიციტს ვირტუალური მოვლენები ავსებენ. ქართველი მსახიობები, გიო ნაკაშიძე და ნანკა კალატოზიშვილი მეამბოხე ხელოვანების როლს ასრულებენ. მათი გარჯა ხან კომიკურია, ხან კი დრამატული, რადგან ამხელა მექანიზირებულ სამყაროსთან ორი პატარა, მაგრამ დიდსულოვანი ადამიანის ჭიდილი ხან ღიმილს იწვევს და ხან ცრემლს.

ამასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი რამ უნდა ითქვას. ტოტალიტარული რეჟიმი ყოველთვის ქმნის კონტრკულტურას, რომლის მორჯულებას, ან მოსყიდვას თანმიმდევრულად ცდილობენ. ყველაზე აპრობირებული მედოთია ხელოვნების იმ სფეროს სუბსიდირება, რომელიც პრობლემას უქმნის ხელისუფლებას. ეს პროცესი გრძელდება იქამდე, სანამ ხელოვანი სპონსორის ზეგავლენის ქვეშ არ მოექცევა და არ გახდება მასზე ნარკომანივით დამოკიდებული... ახალგაზრდა კინორეჟისორები ამ გარიგებაში ნაკლებად მონაწილეობენ, თუმცა თავის დროზე დოკუმენტალისტების მიერ „კმარას“ იდეალიზირებამ საზოგადოება მათ ანგაჟირებაზე აალაპარაკა. ახალგაზრდა, მაგრამ უკვე „ხელფასის“ მოლოდინით გადაღლილი ახალი თაობა ნამდვილად ვეღარ ქმნის კონტრკულტურას. მეამბოხე თაობა დროზე ადრე მორჯულდა, ხოლო სხვა რეჟისორებმა, იმავე ვანო ბურდულმა და გელა ბაბლუანმა, მოახერხეს პროტესტანტული ფესვების გადგმა სხვა, უფრო ნოყიერ ნიადაგზე. იქნებ ამიტომ მათი კრიტიკა უფრო ზედაპირულ ხასიათს ატარებს, რადგან ზოგადი ფონის გათვალისწინებით მათი შემოქმედებისადმი უფრო ლოიალური და მადლიერი უნდა იყო; იმ უბრალო მოტივით, რომ ორივე რეჟისორი, განსაკუთრებით ვანო ბურდული ქმნის სოციალური და კრიტიკული რეალიზმის მეტ–ნაკლებად ამომწურავ სურათს და მიაკუთვნის მას ქართულ კინემატოგრაფს.

ნეკრორეალიზმი

მუზეუმიფიცირებული და ნარკომანიის თემით ინფიცირებული ქართული კინო

რამდენიმე დღის წინ ტელეეთერით გაჟღერებულ ინფორმაციას - შტატებში სცენარისტების გილდია გაიფიცა და ”ოსკარის” დაჯილდოვების ცერემონიალი ჩაშლის საფრთხის წინაშე დგასო - გულგრილად ვისმენდი. ჰოლივუდი არც ეკონომიკაა და არც პოლიტიკა, ჩვენი ქვეყნის კურსზე რომ იქონიოს გავლენა. არაფერი შეიცვლება. სულ რომ მთელი ჰოლივუდი გაიფიცოს, ქართული კინო ისეთი რეიტინგული მაინც ვერ გახდება, როგორიც ტელეკომანია ”კავკასია” გახდა ”იმედის” გაუქმების ხარჯზე... მეტიც, ქართული კინო სტიქიურ ცნებად რომ იქცეს, ასეც დარჩება ქარიშხალი ჭიქაში.

არც ერთი ახალი ქართული ფილმი არ ასახავს, ან არ ეხმაურება მსოფლიო კინოს ტენდენციებს - ჩვენ არც ტერორიზმის და არც გლობალური დათბობის თემა გვაწუხებს. თუმცა მსოფლიო კინოს სურდოს მიკრობივით მოდებული მიგრაციის თემა ქართულ კინოში ერთი დაცემინების შედეგად გამოწვეული ექოს სახით მაინც დაფიქსირდა (2006 წელს - ბაბლუანის ”13”). და ეს მაშინ, როდესაც ქვეყნიდან ფიზიკური და ინტელექტუალური რესურსის გადინება კრიტიკულ ზღვარს აღწევს. წინასაარჩევნო გამოკითხვის მიხედვით, საქართველოდან მილიონზე მეტი ქართველია წასული...

ისიც საგულისხმოა, რომ საქართველოში ნარკომანიის პანდემიის საშიშროების მიუხედავად, ნარკომანიის პრობლემას 2007 წლის მიწურულს მხოლოდ ერთი ფილმი მიეძღვნა - აჩიკო ქავთარაძის ”სუბორდინაცია”. არცაა გასაკვირი. სტატისტიკის დეპარტამენტის კვლევას რომ გადახედო, ისეთი შთაბეჭდილება დაგრჩება, თითქოს ნარკომანიის შემოტევა ისეთივე მითია, როგორიც მარსიანელების თავდასხმა. თუმცა ნებისმიერი ჩვენთაგანის სადარბაზო სტატისტიკის დეპარტამენტის ავტონომიური განყოფილებაა - კიბე-კიბე დაგდებული გამოყენებული შპრიცები მართლაც რომ ნარკომანის მეირ განვლილი ხანმოკლე ცხოვრების მეტაფორულ გზას ასახავს...

ასე რომ, ქართულ კინოში სოციალური თუ კრიტიკული რეალიზმის არარსებობა თუ დაკნინება ისევდაისევ შევარდნაძის დროინდელ ქართულ კინოსთან გვაბრუნებს, როდესაც მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის არარსებობის გამო არაფერი იქმნებოდა. და თუ იქმნებოდა, ფილმი იყო სრულიად არაადეკვატური იმ დროისა და სივრცის მიმართ, რომელშიც იზრდებოდა და ყალიბდებოდა რეჟისორი. შევარდნაძის დროინდელი კინო ნეკრორეალიზმს უფრო ჰგავდა. ოღონდ არა იმ მინიმალისტურ მხატვრულ მიმართულებას, რომელსაც 80-იან წლებში საფუძველი ჩაუყარა რუსეთში ევგენი იუფოტმა. არა, ნეკრორეალიზმს საქართველოში სხვა განმარტება აქვს - ეს არის მართლაც მკვდარი, არა მუმიფიცირებული, არამედ მუზეუმიფიცირებული დრო, რომელმაც დაკარგა აქტულაობა და დროსთან კავშირი; კინო იქცა სამუზეუმო ექსპონატად, რომელიც მხოლოდ მკვლევარებში აღძრავს ინტერესს. შესაბამისად, როდესაც ამ დროში ძალდატანებით გვაბრუნებენ, გვიჩნდება საფუძვლიანი პროტესტის შეგრძნება, რადგან ქვეყანაში თანამედროვეობის გამოძახილს მხოლოდ ჯორჯ ბუშის სახელობის ქუჩა არ უნდა ტოვებდეს. მე მინდა მქონდეს ისეთი კინოწარმოება, რომლის პირობებშიც ”დავით აღმაშენებლის” გადაღება მართლაც შესაძლებელი იქნება.

სიმართლე ითქვას, ამ სტატიის წერისას კოტე ყუბანეიშვილი გამახსენდა. არა მარტო იმიტომ, რომ მაიაკოვსკის მსგავსად ყუბანეიშვილი ქართულ კულტურას სოციალური დაკვეთის შესრულებისკენ მოუწოდებდა. ”საზოგადოებრივი მაუწყებლობის” წინ გამართული მცირერიცხოვანი მიტინგის ფონზე კიდევ უფრო აშკარა ხდება, რომ თავის დროზე კოტე ყუბანეიშვილი საზოგადოებრივი მაუწყებლის ფუნქციასაც ასრულებდა - არ ცრუობდა, იყო მიუკერძოებელი და ”სახალხო” მთქმელი... ერთხელ მას სალოსიც კი ვუწოდე, რადგან ძველად მხოლოდ მათ და კიდევ მასხარებს შეეძლოთ სიმართლის პირში თქმა და ამისათვის მათ არავინ სჯიდა, რადგან გიჟებად მიიჩნევდნენ... ამაზე უკეთ დრამატურგმა სულიკო ჟღერნტმა თქვა, - ”აბსოლუტურ მონარქს ვერავინ ეტყვის მწარე სიმართლეს. ამიტომ შემოღებული იქნა მასხარას თანამდებობა (ოპოზიცია)... ” სამწუხაროდ, ასეთმა მასხარებმა პოლიტიკაში გადაინაცვლეს და დემაგოგებად იქცნენ. ხელოვნებას კი, მათ შორის კინოს მრავალი ნიჭიერი ადამიანი მოაკლდა...

თანამედროვე ქართული კინო ჩვენი ქვეყნის ბიუჯეტივითაა - მთავარია არა აქტუალური, არამედ პრიორიტეტული პროცესების ასახვა. შესაბამისად, ნარკომანიის პრობლემაზე, ქვეყანაში შექმნილ სოციალურ და პოლიტიკურ ვითარებაზე ფილმს არავინ იღებს. აქტუალობას ქმნის ვითარება, პრიორიტეტს კი ადამიანი. შესაბამისად, ეს ყურადსაღებია იმ რეჟისორებისთვის, რომლებსაც ჯერ არ დაუკარგავთ რეალობის შეგრძნება. რამდენიმე წლის წინ ასეთი კატეგორიის ახალგაზრდა რეჟისორებში ჩემი ფავორიტიც მყავდა. და არა მარტო მე, ქართველი კინომცოდნეები ერთხმად აღიარებდნენ, რომ კინოდოკუმენტალისტი საშა ქორიძე ქართული კინოს საუკეთესო ტრადიციების მატარებელია და იგი ”შორს წავა”...

ქორიძე იმდენად შორს წავიდა, რომ აღარც ჩანს. შესაძლოა საშა ქორიძეც ტელეინდუსტრიის მძევლად იქცა და მასში კლიპურმა ცნობიერებამ სძლია კინემატოგრაფიულს. ასეა თუ ისე, ქორიძე ”შორს წავიდა”... ისევე, როგორც ქართული კინოს მამების თაობა - ოთარ იოსელიანი - საფრანგეთში, მიხეილ კობახიძე - ავსტრიაში, დიტო ცინცაძე - გერმანიაში. მოკლედ, შორს წავიდნენ და დაგვშორდნენ. ალეკო ცაბაძე ერთ-ერთი ქართველი რეჟისორია, რომელმაც 2007 წელს გადაღებული ფილმით ქართულ რეალობასთან და პოლიტიკურ რეალიებთან დაკავშირება სცადა. პროდიუსერების, არჩილ გელოვანის, ლევან კორინთელისა და გუკა რჩეულიშვილის პროდიუსირებით (ფილმის გადაღება ჯამში 2 მილიონ აშშ დოლარზე მეტი დაჯდა) ალეკო ცაბაძემ გადაიღო სრულმეტრაჟიანი მხატვრული ფილმი ”რუსული სამკუთხედი”, რომელიც ქართულ-რუსული დაძაბული ურთიერთობის, ტერორისა და შანტაჟის ენით მოლაპარაკე დიპლომატიის ფონზე ნამდვილად მოვლენა იყო. ამჟამად უკვე რამდენიმე საერთაშორისო კინოფესტივალის ლაურეატი ”რუსული სამკუთხედი” ქართული კინოკრიტიკის ნაწილმა საკმაოდ გულგრილად მიიღო. გაისმა სხვადასხვა ბრალდებებიც - ქართულ რეალობას მოწყვეტილი, თეატრალური მანერიზმი და სხვა და სხვა. სიმართლე გითხრათ, მე ფილმს დადებითი რეცენზია მივუძღვენი. მომეწონა თუ არა ფილმი? არც ისე, მაგრამ როგორც კინოკრიტიკოსმა ვარჩიე შეფასებისას თანმიმდევრული და ადეკვატური ვყოფილიყავი. ”რუსული სამკუთხედი” მარკეტინგულად გათვლილი და რუსულ აუდიტორიაზე მეტ-ნაკლებად გათვლილი კინოპროექტია.

ალეკო ცაბაძის ”რუსული სამკუთხედის” მეორე, სამუშაო სახელწოდება იყო ”რუსული ენის მასწავლებელი”. შინაარსობრივად ფილმი საკმაოდ საინტერესოა: მოსკოვში პროფესიონალურად შესრულებულ მკვლელობებს მილიცია იძიებს. გამოძიებაში იურიდიული ფაკულტეტის ახალგაზრდა სტუდენტი, კოლია მალცევი მონაწილეობს. მისი დახმარებით კრიმინალში ნელ-ნელა იკვეთება რუსი ჯარისკაცისა და ჩეჩენი პატრიოტის კვალი. ფილმში ერთ-ერთი შურისმაძიებელი წარსულში რუსული ენის მასწავლებელია. ასეთი წიაღსვლა დღესაც უამრავ კითხვასა და ასოციაციას ბადებს - რუსულ კულტურაზე და მის ენაზე შეყვარებული ადამიანი რუსული აგრესორული პოლიტიკისა და ანტიჩეჩნური პოლიტიკის მსხვერპლი გახდა. შესაბამისად, სახელწოდებას - ”რუსული ენის მასწავლებელი”, ფონად მწარე ირონია გასდევს.

არანაკლებ საინტერესოა ფილმის ახლანდელი სათაური - ”რუსული სამკუთხედი”. ამ შემთხვევაში წინა პლანზე იწევს ის გეომეტრიული ურთიერთობა, რომელსაც ქმნის პოლიტიკური რეალობა: ქართველის, რუსისა და ჩეჩენის ურთიერთკავშირი. ფილმში ნახევრადქართველი ნიკალაი მალცევი ხანდახან ისეთ თემებზე ლაპარაკობს, რომლის უკან დაუფარავად ჩანს ქართველი რეჟისორი ცაბაძე. მაგალითად, მალცევი ჩეჩნეთის ომის ვეტერანებთან შეხვედრაზე რატომღაც აფხაზეთის ომს ახსენებს... ჩანს, ალეკო ცაბაძემ მაინც დააფიქსირა თავისი მოქალაქეობრივი პოზიცია და საკმაოდ სარისკო ნაბიჯი გადადგა, როდესაც ნახევარტონში, მაგრამ ცალსახად დააფიქსირა მალცევის პოსტაფხაზური სინდრომი.ასე რომ, ფილმი ნამდვილად არ არის მოწყვეტილი ქართულ სინამდვილეს. პირიქით, ”რუსული სამკუთხედი”, მასში ღიად გაჟღერებულ ანტიმილიტარისტულ ნოტებთან პარალელურად აჟღერებს აფხაზური ომის თემასაც. და ეს იმ დროს, როდესაც რუსეთის სახელმწიფო დუმაში ზოგი ანტიქართულ განწყობასთან ერთად ღიად აფიქსირებს საქართველოს შიდა სეპარატისტული რეჟიმისადმი მხარდაჭერას და ცალსახად ითხოვს დუმისგან მათი დამოუკიდებლობის აღიარებას. ასეთ ვითარებაში ქართულ ღვინოს მონატრებული რუსი მაყურებელი ცაბაძის ანტიმილიტარისტულ ფილმს ომსა და მშვიდობაზე ისე აღიქვამდა, როგორც ფილმსა და სადღეგრძელოს... სამწუხაროდ, ალეკო ცაბაძე ის ერთადერთი რეჟისორია, რომელმაც ამდენი წლის შემდეგ ქართულ კინოში რეალიზმის დამვკიდრება სცადა...

ამ მხრივ ლევან თუთბერიძის ”მოგზაურობა ყარაბაღში” არსებული რეალობის ერთადერთი გამოძახილი იყო. თუმცა მაინც სუსტი, რადგან გიორგი ახვლედიანის (აკა მორჩილაძის) ამავე სახელწოდების ნაწარმოების მიხედვით გადაღებული ფილმი ასახავს 90-იანი წლების საქართველოს და მასში ნარკომანიის პრობლემას. საინტერესოა, რომ ლევან თუთბერიძის ”მოგზაურობა ყარაბაღში” და ახალგაზრდა რეჟისორის აჩიკო ქავთარაძის პირველი სრულმეტრაჟიანი მხატვრული ფილმი ”სუბორდინაცია” ერთი-მეორეს ეხმაურება - ორივე ფილმი ეხება ნარკომანიის პრობლემას და ორივე ფილმში ერთ-ერთ მთავარ როლს ქართული კინოს ამომავალი ვარსკვლავი, მსახიობი ლევან დობორჯგინიძე ასრულებს.
”სუბორდინაციაში” კრიტიკოსებმაც და მაყურებელმაც ინგლისელი რეჟისორი, გაი რიჩის მისამართით გაცემული მრავალი რევერანსი ამოიკითხეს. მათ შორის მონტაჟისა და სტილისტური პასაჟების კუთხით. პირადად მე ”სუბორდინაციაში” არა მხოლოდ სტილისტური და ჟანრული აღრევა, არამედ რეალობისა და ფიქციის ”შედუღება” დავინახე. რეჟისორი ფილმს ისე იღებს, რომ ხანდახან ეჭვობ - ”სუბორდინაცია” მხატვრული ფილმია თუ დოკუმენტური, ან კიდევ ფსევდოდოკუმენტური, მაგრამ მხატვრული კინოსთვის დამახასიათებელი ელემენტებით. აქ ნარკოტიკს ისე უკეთებენ ერთმანეთს, როგორც რეალობაში - შელამაზების გარეშე, ნაგავსაყრელზე ნაპოვნი შპრიცებით, ყოველგვარი სტერილიზაციის გარეშე. ნარკომანიით დაავადებული ადამიანის ფასეულობების დევალვაციაც საკმაოდ კარგად ჩანს და თავად პიროვნების თანმიმდევრული დეგრადაცია. შეიძლება ითქვას, აჩიკო ქავთარაძე აგრძელებს საზოგადოებასთან მამების თაობის მეირ (ნარკომანიის თემით ”ინფიცირებული” ფილმები: ლევან ზაქარეიშვილი ”ისინი”, ლევან ანჯაფარიძის ”ორმაგი სახე”) წამოწყებულ დიალოგს. მეტიც, თითქმის ნახევარი წლის წინ კინოთეატრ ”ამირანში” გამართულ პრემიერას ჯგუფური თერაპიის ფუნქცია უფრო ჰქონდა, ვიდრე კომერციული კინოსეანსის. თუმცა თბილისელი ნარკომანების ცხოვრების წეს-ჩვეულებების გამოჩენასთან ერთად კინოეკრანზე კიდევ ერთი რამ გამოჩნდა, რამაც ყველაზე მეტად დამაინტერესა და ამასთანავე დამაინტრიგა - ფილმში გამოჩნდა რეჟისორის თვითირონია და საკმაოდ დიდი ცინიზმი. ცინიზმი იყო თუნდაც რეჟისორის დაუფარავი პროვოკაცია, როდესაც ფილმის ერთ-ერთ კადრში ახალგაზრდა ბიჭები სუბუტექსს ”რეალურად” იკეთებენ... სწორედ ამ დროს გიჩნდება განცდა, რომ ქართულ კინოში რეალობასა და ფიქციას შორის ზღვარი წაიშალა...

ქავთარაძის ფილმი საინტერესოა იმითაც, რომ ანონიმური ნარკომანების თავშეყრას გაგონებს. ფილმში არ არის გმირი, რომელიც არ ეტანება ნარკოტიკს (სუბუტექსს). რეჟისორს ასეთი თეთრი ყვავი ერთი ჰყავს, მაგრამ ფინალში ისიც ირკვევა, რომ გმირისა და ანტიგმირის იმიჯს პერსონაჟი თეატრალური ნიღაბივით ირგებს. ერთი შეხედვით მარგინალი პიროვნება ყველა გოგონას სასურველი მამაკაცია, რადგან ”არ ეწევა, არ იკეთებს...” თუმცა აქ ქავთარაძის მესიჯიც საკმაოდ ცინიკურია - ფილმში ნარკორეალიზატორი, სიკვდილის ვაჭარი სწორედ უმწიკვლო რეპუტაციის მქონე ბიჭუნაა... ანუ, ქავთარაძის მესიჯის პარაფრაზი რომ გავაკეთოთ, - ჩვენ წამალს ვიკეთებთ და ამას არ ვმალავთ. ჩვენ ყველა გვაკრიტიკებს... მაგრამ ის, ვინც არ იკეთებს და თავს გაწონებთ ჯანსაღი ცხოვრების პროპაგანდით - ბარიგაა! ახლა გვითხარით, რა უფრო უზნეოა? რა უფრო ამორალურია?

ალბათ ძნელია ქავთარაძის გზავნილს საზოგადოებისათვის ნასროლი თეთრი ხელთათმანი უწოდო... ქავთარაძე ხელთათმანს კი არა, მძიმეწონიან არგუმენტს ტყვიასავით ისვრის. სამწუხაროდ, ფილმის შესახებ ბევრი არაფერი დაწერილა. ”სუბორდინაციას” უგემოვნოდ შეთხზული ფილმი უწოდეს, მაგრამ ის ნამდვილად არ არის თაროზე შემოსადები. შესაძლოა, კინემატოგრაფიული თვალსაზრისით ფილმი საკმაოდ პრიმიტიულია, მაგრამ ეს არ არის ნაივი, ეს უფრო გულწრფელობაა. ფილმს სტრუქტურაც ისეთი აქვს, რომ რეჟისორის სითამამე კანონისა და უკანონობის ზღვარზე დგას. სხვა დროს ფილმის ავტორი სამართლებრივი დევნის ობიექტი გახდებოდა თუნდაც იმიტომ, რომ ფილმში გაშიშვლებული რეალობა დააინტერესებდა არა მარტო მაყურებელს, არამედ გენერალურ პროკურატურასაც. თუმცა, ვინ იცის, ქვეყანა, რომელშიც ფარული მიყურადება - ნივთმტკიცებულების სინონიმია, ქავთარაძის ”სუბორდინაცია” შეიძლება დანაშაულის გულახდილ აღიარებად მიიჩნიონ...

ასე რომ, ხანდახან გაურკვევლობასა და გაბუნდოვნებას - მხატვრული ფილმია თუ დოკუმენტური, ან კიდევ ფსევდოდოკუმენტური, მაგრამ მხატვრული კინოსთვის დამახასიათებელი ელემენტებით - თავიც კი უნდა აარიდო.

თანამედროვე ქართული კინო მართალია ნელ ტემპში, მაგრამ მაინც იზრდება. რამდენიმე თვის წინ ჩემმა მეგობრებმა დოკუმენტური ფილმების სტუდია დააარსეს - ”საქდოკი” და მათი პოტენციალის მქონე რეჟისორები დარწმუნებული ვარ მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანენ ქართულ დოკუმენტურ კინოში სოციალური თუ კრიტიკული რეალიზმის დაბრუნების პროცესში.

თუმცა უფრო რადიკალურად განწყობილ კინოკრიტიკოსებს მიაჩნიათ, რომ ქართული კინო კი არ ვითარდება, არამედ გარდაიქმნება და პატარ-პატარა სტუდიების ხარჯზე ცდილობს თავის გატანას. შესაძლოა, კინოშიც ისეთი მდგომარეობა გვაქვს, როგორიც გვქონდა 90-იან წლებში ქართულ თეატრში, როდესაც იმას წერდნენ, რომ სოკოებივით აღმოცენებული პატარ-პატარა თეატრები მაყურებელს ერთჯერად სანახაობას სთავაზობენ... რაც მთავარია, ქართველ მაყურებელში სულიერი საზრდოს და მისი მიღების მოთხოვნილება გაიზარდა... და როგორც კინოკრიტიკოსი, მადას არავის მოვუკლავ კრიტიკით. პირიქით, ამ წერილის მიზანიც სტიმულირებაა და არა კაპიტულაციისკენ მოწოდება.

დახუთული რეალობა

რატომ ვაქცევთ ეროვნულ კინოს იდეოლოგიის მარწუხებში?

ახლო წარსულ რომ გადახედოთ, მიხვდებით, რომ ერთი იდეით შეპყრობილი ქართული კინო და პოლიტიკა საერთო იდეალის ძიებაშია _ ორივეს სჭირდება გმირი. მით უმეტეს ანტიკავკასიური ისტერიის, ქართული ღვინის ემბარგოსა და ქართველების მასობრივი დეპორტაციების ფონზე. ჩიხში შესული ქვეყანა ვიღაცამ უნდა გამოიყვანოს კრიზისიდან და, როგორც წესი, კოლექტიური პასუხისმგებლობას შეუჩვეველ, ან ნაწილობრივ უპასუხისმგებლო ქართველ ხალხს ასეთი გმირი უკვე ჰყავს - მიხეილ სააკაშვილი.

თავად სააკაშვილი საარჩევნო კამპანიის დროს წარმატებით ირგებდა გმირის იმიჯს და ხანდახან დემონსტრაციულად კი ახდენდა მის ექსპლუატაციას. ერთ-ერთ ტოკ-შოუში განაცხადა კიდეც, ოპოზიცია მებრძვის მე, მე კი ვებრძვი სიღარიბესო... თუმცა საზოგადოების ნაწილი არც ისე გულუბრყვილო აღმოჩნდა, როგორც ხელისუფლებას მიაჩნდა. 7 ნოემბრის დარბევა აშკარად არ იწერება გმირობის და მით უმეტეს ტანჯული გმირის (მერძვიან მე, მე კი ვებრძვი სიღარიბეს) კონტექსტში და იქნებ ამიტომ სააკაშვილს გმირი მხოლოდ მერაბ სეფაშვილმა უწოდა სიმღერით, რომელსაც სულაც არ ემღერებოდა... გარდა ამისა, 2004 წლის არჩევნებიდან განსხვავებით ამჯერად სააკაშვილს მხოლოდ 50 პროცენტზე ოდნავ მეტმა ამომრჩეველმა მისცა ხმა. რა თქმა უნდა, იმ 96 პროცენტთან შედარებით, რომელიც მან 2004 წელს მოიპოვა, 50 პროცენტი, უნდა ვაღიაროთ, არსებული კრიზისის ბარომეტრია...

ასეთი კრიზისული სიტუაციის დროს რატომღაც გახშირდა საქართველოს ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მმართველის, დავით აღმაშენებლის ხსენება. გასაგებია, რომ დავით აღმაშენებელმა ქვეყანა სწორედ კრიზისიდან გამოიყვანა, მაგრამ ამ შემთხვევაში აღმაშენებელზე მინიშნება მეტწილად სპეკულაციურ ხასიათს ატარებს, ვიდრე სამაგალითო. ჩანს, ხელისუფლებას სუფთა ჟანგბადივით სჭირდება ძლიერ ისტორიულ პირთან იდენტიფიცირება, რომელმაც გააერთიანა დაშლილი სამეფო, აღადგინა და ააყვავა ქვეყანა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დავით აღმაშენებელი არის ის გმირი, რომელმაც უნდა მოახდინოს სააკაშვილის რეაბილიტაცია. აქ გასაკვირი არაფერია. ფაქტობრივად, ასეთი ”ასოციაციობანა” ისტორიაში ცნობილი ამა თუ იმ ტოტალიტარული რეჟიმის წამყვანი ტენდენცია იყო. რას ნიშნავს ტოტალიტარული რეჟიმისთვის დამახასიათებელი ტენდენციები? პირველ რიგში ეს არის გრანდიოზულობის მანია, რომელსაც კაცობრიობის უახლესი ისტორიის სხვადასხვა პერიოდში ამჟღავნდებდა ჰიტლერი, სტალინი და ახლა უკვე მიხეილ სააკაშვილი. ამ პარალელმა არ უნდა შეგვაშინოს, მით უმეტეს, რომ სააკაშვილის დიქტატორთან თუ ტირანთან გაიგივება არ არის სტატიის თვითმიზანი. მიზანი სულ სხვაა - სააკაშვილის ისტორიულ ნოსტალგიას, ამავე ისტორიისადმი პათოლოგიურ ლტოლვას მოვფინოთ ნათელი. პათოლოგიური კი იმიტომ, რომ პრეზიდენტის დევალვირებული იმიჯის გამყარება ხანდახან დიად წარსულზე, ან ისტორიულ პირზე აპელირებით ხდება, რაც თავისთავად პარაზიტობაა და სხვის ხარჯზე თვითდამკვიდრებას ჰგავს. დღევანდელი ვითარებიდან გამომდინარე კი გასაგები ხდება, რომ სააკაშვილს, რომელიც 2004 წელს პრეზიდენტად მოსახლეობის 96 პროცენტმა აირჩია და 2008 წელს კი 50 პროცენტზე ოდნავ მეტმა, მართლაც დასჭირდება ისეთ ძლიერ ისტორიულ პირთან იდენტიფიცირება, როგორიც იყო დავით აღმაშენებელი. ამიტომ თითქმის ორი წლის წინ დაბადებულ იდეას - გადაიღონ ეპიკური ჟანრის ფილმი დავით აღმაშენებელზე - მიხეილ სააკაშვილი მხოლოდ მიესალმება და კინემატოგრაფისტებს დახმარებას აღუთქვამს.

პრეზიდენტის დაპირება დიდ მოტივაციას ქმნის, მაგრამ დავით აღმაშენებელი არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ კანონიკური ფიგურაა. შესაბამისად, თემა იმდენად ფაქიზია, რამდენადაც სახიფათო - ქართული ეკლესიის მიერ წმიდანათ შერაცხული მეფის შესახებ ფილმი დიდი მოკრძალებითა და რწმენით უნდა გადაიღონ. ამან ნაწილობრივ შეამცირა ისტორიული თემით აღტკინებული რეჟისორების რაოდენობა. მაგალითად, პროგრესულად მოაზროვნე ნაწილმა, რომელშიც შედის ლევან თუთბერიძე და მისი გუნდი - სტუდია ”რემკა” და პროდიუსერი ლევან კორინთელი, ასეთი ფილმის გადაღების სურვილი ჯერ კიდევ 2005 წელს გამოთქვეს, მაგრამ მათთვის მაშინვე ცხადი იყო, რომ ქართული კინოს ერთ-ერთ ყველაზე ამბიციურ პროექტს ჟურნალისტები მიხეილ სააკაშვილის აპოლოგიას დაუკავშირებდნენ. პროექტი დროებით შეჩერდა...

თავის დროზე ლევან კორინთელმა განაცხადა, რომ ფილმი შეიძლება ნილ ჯორდანმა (”ინტერვიუ ვამპირთან”) გადაიღოს... ეს თავისთავად იძლეოდა იმის მინიშნებას, რომ ჰოლივუდის ერთ-ერთი თვალსაჩინო კინორეჟისორი რელიგიურ მისტიფიკაციებს გასცდებოდა და მსხვილ ბიუჯეტიან ბლოკ-ბასტერს შექმნიდა. ამრიგად, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ნილ ჯორდანი პატრიარქთან მისულიყო ლოცვა-კურთხევისთვის, რაც ქართველებისთვის უკვე, სამწუხაროდ, სპეკულაციურ მარკეტინგულ სვლად იქცა. პატრიარქის სიტყვას ზოგი ისე უყურებს, როგორც გარანტირებულ ბილეთს დიდ და ნათელ მომავალში; ყველა, იქნება ეს ერი თუ ბერი, პოლიტიკოსი თუ საზოგადო მოღვაწე, ცდილობს მიეკედლოს მის უწმიდესობას, ან მის მიერ გამოთქმულ აზრს. რომ არა ილია მეორე, არავინ იცის რა ირონიას გამოიწვევდა პარლამენტში კონსტიტუციური მონარქიის აღდგენის იდეა. ამ შემთხვევაში კი იდეის ავტორი გახდა ქვეყანაში ერთადერთი არაკომპრომიტირებული და უმწიკვლო წარსულის მქონე პირი.

დავით აღმაშენებლის შესახებ ფილმის გადაღებას ილია მეორეც გამოეხმაურა. მაშინ რა შუაშია ტოტალიტარიზმი და ის უარყოფითი მუხტი, რომელზეც ვსაუბრობთ? საუბარია კონტექსტზე და ალბათ უფრო მეტად იდეოლოგიურ ქვეტექსტზე, რომელიც ექნება (და ამასთანავე ექმნება) ფილმს. დოქტრინა - მხატვრული კინო მასების მანიპულაციის იდეალური ხერხია - დღესაც მოქმედებს, ვინაიდან ისტორიული ჟანრის ფილმები და ისტორიული პირები ზემოქმედებენ ქვეცნობიერ დონეზე. პროპაგანდისა და მანიპულაციის ხერხისთვის აუცილებელია ინფორმაციის მიმღები ადამიანის წინააღმდეგობის განეიტრალება. ამრიგად, სპეციალისტები ერთხმად აღიარებენ, რომ ნებისმეირი პროპაგანდა უნდა იყოს გასართობი, საინფორმაციო და დამარწმუნებელი მეთოდების კომპონენტების ერთობლიობა. ახლა, კინო რომ ასეთი კომბინაციურ მეთოდს გვთავაზობს, ალბათ, ზედმეტი დასაბუთება არ უნდა სჭირდებოდეს.

ეპიკური ჟანრის ფილმებს რომ გადავხედოთ, არსებითი ხდება ასოციატიურ მეთოდზე ლაპარაკი, როდესაც საზოგადოებას აწოდებენ კლიშეს (პირს თუ სიტუაციას), რომლის მიმართ მან უკვე გამოიმუშავა კონკრეტული შეფასება; რეალურად არსებული სახე-ხატის ”შედუღება” ხდება იმ პოზიტიურ სახე-ხატთან, რომელიც უკვე ინახება მასების ცნობიერებაში. ამ შემთხვევაში კი ასეთია დავით აღმაშენებელი - მეფე, წმინდანი, ქვეყნის გამაერთიანებელი...

სხვათა შორის, არც ისეა საქმე, რომ ამ ტენდენციას მხოლოდ ქართული კინო იზიარებდეს. ამერიკის შეერთებული შტატები დიდი ხანია ამ მიმართულებით მუშაობენ და თავის გეოპოლიტიკის გამართლებას ნაწილბრივ კინორესურსებზე დაყრდნობით ცდილობენ. ასე, მაგალითად, თავის დროზე მეორე ანტიერაყულ კამპანიას წინ უძღოდა ალექსანდრე მაკედონელზე ფილმის გადაღება, ირანისა და ამერიკის რთულ დიპლომატიურ ურთიერთობას კი ფონს უქმნის 2007 წელს გადაღებული ”300 სპარტელი”, რომელშიც სპარსეთის ყველაზე დიდი ხელმწიფე კსერკსე უზარმაზარი ტრანსვესტიტია.
შესაბამისად, ყველა ქვეყანა თავისებურად იყენებს კინოპროპაგანდას. მაგრამ ჩვენს შემთხვევა გარკვეულწილად ეხმაურება ძველი საბჭოთა და გერმანული დიქტატორული, ანუ ტოტალიტარული რეჟიმის არა მხოლოდ კინოტენდენციებს, არამედ ზოგადად კულტურაში მიმდინარე პროცესებს. ისევე, როგორც ჰიტლერის, სააკაშვილის მმართველობის პერიოდშიც მრავალი არქეოლოგიური გათხრა ჩატარდა, რომლის ძირითადი მიზანი იყო დაემტკიცებიან ქართველი ერისა და საერთაშორისო საზოგადოებისთვის, რომ პირველი ევროპელი სწორედ საქართველოს ტერიტორიაზე დაიბადა (არქეოლოგიური გათხრებით ჰიტლერი ცდილობდა არიული რასის უნიკალურობის, უპირატესობისა და დომინირების თეორია წამოეწია წინა პლანზე). შესაძლოა, ამ ჰიპოთეზას პირველმა ზურაბ ჟვანიამ ჩაუყარა საფუძველი. რამდენადაც მახსოვს, ევროპული კვალის ძიება მას შემდეგ დაიწყო, რაც გაჟღერდა ისტორიული ფრაზა - ”მე ვარ ქართველი, მაშასადამე ვარ ევროპელი”...

ამ და სხვა პოლიტიკური რეალიების გათვალისწინებით მკითხველს ასოციაციობანას თამაშში ჩართვას ვთავაზობ. ამჯერად წარსულთან, კერძოდ კი საბჭოთა კინემატოგრაფიისა და პოლიტიკის ურთიერთზემოქმედების შორის საკმაოდ მკვეთრ პარალელს გავავლებთ. ჯერ კიდევ მეორე მსოფლიო ომამდე საბჭოთა კინო გერმანიისგან მტრის ხატს ქმნიდა და მოსახლეობაში მეომრის სულისკვეთების გასაღვივებლად ხანდახან ფსევდოისტორიულ ფაქტებსაც კი არ იშურებდა. ამ ეტაპზე თავად რუსი ისტორიკოსები ამტკიცებენ, რომ ეიზენშტეინის მიერ 1939 წელს გადაღებული ”ალექსანდრე ნეველი” ახდენს ისტორიის ფალსიფიცირებას, რადგან ყინულზე გერმანელებთან ბრძოლა და მათი დამარცხება (ე.წ. ლედოვოე პობოიშე) თავიდან ბოლომდე გამოგონილი ამბავია და მას რეალურად ადგილი არ ჰქონია ისტორიაში... ფსევდოისტორიას თან სდევს ”ივანე მრისხანე” - ძლიერი და მტრებისადმი დაუნდობელი მეფის პორტრეტი. მაგრამ ივანე მრისხანე (და ეს ისტორიულად ცნობილია) იყო ტირანი, რომელიც სისხლის წყურვილს მეგობრების მოკვლითაც იკმაყოფილებდა; ნადიმზე ამალას წამლავდა; აიძულებდა დიდგვაროვანი თავადების ცოლებს აღვირახსნილობას... და ამის შემდეგ სლობოდაში ფეხშიშველი მიდიოდა ხოლმე ცოდვების მოსანანიებლად. ცხადია, იყო არათანმიმდევრული და აბსოლუტურად არაადეკვატური...

ამიტომ სტალინიზმის ეპოქაში ”ივანე მრისხანეს” ეკრანებზე გამოჩენა უამრავი ქვეტექსტის მატარებელი გახდა. ჯერ კიდევ 1938 წელს კარლ იუნგი სტალინზე ასეთ რამეს წერდა: ”თავისი ქცევით სტალინი სრულიად განსხვავდება თავისი ეპოქის სხვა დიქტატორებისაგან. მასში იმდენად დიდია მეფური, ანუ ერთპიროვნული მართვის სურვილი, რომ თავისი დესტრუქციით მას მხოლოდ ჩინგიზ ყაენს შევადარებდი... არ გამიკვირდება თუ ის თავს მეფედ აკურთხებს”, - ასე ასრულებს იუნგი ინტერვიუს და საინტერესოა, რომ ეიზენშტეინის ფილმი - ”ივანე მრისხანე” სწორედ მის სიტყვებს ეხმაურება.

თავად სტალინისთვის გაცილებით მისაღები იყო სხვა ფილმი. 1942-43 წლებში სტალინის დაკვეთით მიხეილ ჭიაურელმა `გიორგი სააკაძე” გადაიღო. კინოს ისტორიიდან ჩანს, რომ ფილმს იმდენად დიდი აგიტაციის ძალა გააჩნდა, რომ კინოსეანსიდან მაყურებლები პირდაპირ ფრონტზე მიდიოდნენ. საგულისხმოა, რომ ჭიაურელის ფილმის მთავარი გზავნილი _ სტალინი და მხსნელი - მაყურებლის მიერ ცალსახად იკითხებოდა, ხოლო მიხეილ სააკაშვილს ”დავით აღმაშენებლის” გადაღების შემთხვევაში არანაკლებ ხიბლავს იმის პერსპექტივა, რომ ქართველი მაყურებელი სააკაშვილსა და აღმაშენებელს ერთ სახე-ხატში გააერთიანებს. თავისთავად, მიხეილ სააკაშვილსაც ძალიან დიდი სურვილი აქვს, რომ ქართველმა ხალხმა ის წარმატებულ რეფორმატორად აღიაროს და დაიმახსოვროს, როგორც საქართველოს აღმშენებელი. თუ გიორგი სააკაძე, ან იგივე იოსებ სტალინი ფილმში და რეალობაში ტყვეობაში ჩავარდნილ შვილს (პაატა - იაკობი) სამშობლოს საკეთილდღეოდ წირავს (მსხვერპლშეწირვა, რომლის ნეგატივს ნაწილობრივ ანეიტრალებს ძველ აღქმასთან, აბრაამის მითთან ასოციაცია. ის ხომ შვილს მხოლოდ ღმერთის სამსხვერპლოდ წირავს), მიხეილ სააკაშვილისათვის მსგავსი პარალელები გამორიცხულია და ის თავის სახელს არავითარ შემთხვევაში არ დაუკავშირებს დაფარულ ნეგატივსაც კი. პირიქით, დავით-აღმაშენებლის მსგავსად და ამას თავად მიხეილ სააკაშვილი ხშირად აღნიშნავს, მან წამოიწყო საქართველოში `უპრეცედენტო” რეფორმები: საგანმანათლებლო, სოციალურ-ეკონომიკური, სამხედრო... ანუ, სააკაშვილი 21-ე საუკუნის რენესანსის ინიციაციაზე აკეთებს აქცენტს.

გარდა ამისა, თუ დავით აღმაშენებელმა დაამარცხა კლდეკარის ერისთავი ლიპარიტ ბაღვაში, სააკაშვილმა დაამარცხა აჭარის ლომად წოდებული ასლან აბაშიძე და კიდევ ერთი ნაბიჯი გადადგა საქართველოს გაერთიანებისაკენ; მაშინ, როდესაც აღმაშენებელმა ჩამოასახლა 40,000 ყივჩაღი და ყივჩაღთა 12 ათასიანი ძლიერი არმია შექმნა, მიხეილ სააკაშვილი საქართველოში იმ 120,000 თურქი მესხის ჩამოსახლებას აპირებს, რომელთა გარეშე საქართველო ევროკავშირში ვერ გაწევრიანდება. თუმცა არცთუ წარმატებული რეფორმების სერია – ერთადერთი ასოციაციაა, რომელიც ამ ეტაპზე საზოგადოებაში სააკაშვილისა და აღმაშენებელის იდენტიფიცირებას იწვევს და ამ ორს ერთ პოლიტიკური ნების აღმასრულებლად მოიაზრებს.

სააკაშვილისა და აღმაშენებლის იდენტიფიცირება მართლაც რთულია. ამიტომ არც ისაა გასაკვირი, რომ საზოგადოება ამ პროცესს ჯერჯერობით ირონიით უყურებს და ისტორიულ წარსულზე აპელირებით ქმნის მიშას პოზიტიურ და ნეგატიურ იმიჯსაც - ვიღაცისთვის ის დავით აღმაშენებლის კურსის გამგრძელებელია, ვიღაცისთვის კი შაჰ აბასის დაუნდობელი პოლიტიკის გამტარებელი (ე.წ. ნულოვანი ტოლერანტობა და სხვა). ორივე კონტექსტში, ანუ ”დარია თუ ავდარია - მიშა მაგარია”... სააკაშვილს ისიც უნდა ახსოვდეს, რომ ის შევარდნაძის ”გაზრდილია” და არა ჭყონდიდელის. შესაბამისად, სხვა პოლიტიკური კულტურისა და კურსის მატარებელია. ამ ნეგატივისაგან ის დღემდე ვერ დაიცალა - ”მამის” წინააღმდეგ ბუნტი, რომელიც სააკაშვილის ასაკში უფრო გვიან დასრულდა, ვიდრე ეს მოახერხა აღმაშენებელმა, მის ყველა გამოსვლაში ვლინდება. უნდა თუ არა სააკაშვილს დავით აღმაშენებელთან გაიგივება? ალბათ მაინც კი. მით უმეტეს, რომ მიხეილ სააკაშვილი ხშირად იყენებს ისტორიულ წყაროს საკუთარი პოლიტიკური კურსის მართლზომიერების არგუმენტად. რამდენიმე წლის წინ დავით აღმაშენებლის საფლავზე დადებული ფიცი კი იმას მოასწავებდა, რომ 20 იანვარს სააკაშვილი ისევ გელათში დაბრუნდებოდა აღმაშენებლისთვის სიმბოლური ანგარიშის ჩასაბარებლად. თუმცა უცნაურია, რომ აღმაშენებლის კულტივირების ჟამს ქვეყნის პირველი პირი მაქსიმალურად შორდება თავის იდეალს - რუსთაველზე, ”ვარდების მოედანზე” დავით აღმაშენებელს აღარაფერი ესაქმება. ჩანს, სააკაშვილისთვის ის თვისობრივად სხვა გამარჯვების სიმბოლო იყო, რომლის წინაშეც ოდეზღაც პირდაპირი თუ ირიბი მნიშვნელობით გაბრწყინებული ”ივერია” იდგა...

რუსული სამკუთხედი

ასიმეტრიული ომი და კავკასიური სიძულვილის გეომეტრია

ემბრიონის სტადიაში მყოფი ქართული კინოინდუსტრია მილიტარიზმის ლიანდგაზე შედგა, რომელსაც, პარადოქსია, მაგრამ პაციფისტები მართავენ. ბოლო ათწლეულის ყველაზე ამბიციური კინოპროექტის _ `მოგზაურობა ყარაბაღში” დასრულების შემდეგ, პროდიუსერებმა ლევან კორინთელმა, არჩილ გელოვანმა და გუკა რჩეულიშვილმა მილიტარისტულ პათოსით არანაკლებ გაჯერებული ფილმი, ალეკო ცაბაძის სცენარის მიხედვით დადგმული `რუსული სამკუთხედი” დააფინანსეს.

სიმართლე ითქვას, ქველმოქმედებას ზღვარი აქვს, მერე ბიზნესი იწყება, ამიტომ ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ცაბაძის ფილმის პროდიუსირება უბრალოდ მეგობრული ჟესტია. მეტიც, `რუსული სამკუთხედი” აპრიორი არაქართულენოვანი აუდიტორიისათვის შეიქმნა და რუსული კინემატოგრაფის ამომავალი ვარსკლვავი – კონსტანტინ ხაბენსკის მონაწილეობის წყალობით ფილმს საერთაშორისო კინობაზარზეც შეამჩნევენ.

”რუსული სამკუთხედის” თბილისურმა კინოპრემიერამ დიდი ხმაურით ჩაიარა. პრემიერას ხაბენსკიც დაესწრო, რომელიც მენშიკოვისა და მაშკოვის შემდეგ რუსული კინემატოგრაფის თვალსაჩინო ფიგურაა და ჰოლივუდში ”ღამის გუშაგის” ფანტასტიკური წარმატების შემდეგ მსახიობს დიდ მომავალს უწინასწარმეტყველებენ. ფილმის პრემიერა საკმაოდ ორიგინალური და დასამახსოვრებელი გამოდგა _ პროდიუსერების სასარგებლოდ უნდა ითქვას, რომ მოსაწვევები სამხედრო ჟეტონების სახით დარიგდა, რაც მაყურებელში ერთიორად ზრდიდა მილიტარიზმის განწყობას და ქვეცნობიერ დონეზე ეკრანზე განვითარებული მოვლენების თანამონაწილეობისკენ მოუწოდებდა.

ორსაათიანი კინოსეანსის შემდეგ მაყურებლის რეაქცია არაერთგვაროვანი იყო; ფილმის შეფასებისას ცდილობ იმ მერკანტილიზმის ზღვარს გასცდე, რომელიც ფილმის კრიტიკას საქართველო-რუსეთს შორის სავიზო რეჟიმით გამწარებული ადამიანის რეფლექსიის შთაბეჭდილებას დატოვებს. პირიქით, თითქმის ულტიმატუმში გადაზრდილი უკიდურესად დაძაბული დიპლომატიის ფონზე, ფილმი საოცრად პოლიტკორექტული გამოვიდა.

ცაბაძესთან ნაკლებად ისმის პასუხი კითხვაზე _ რატომ იწყება ომი და მით უმეტეს ნაკლებად კეთდება აქცენტი გეოპოლიტიკურ ფაქტორებზე. აქ უფრო წმინდა ადამიანურ ფაქტორზე ამახვილებენ ყურადღებას, მაგრამ არ ვარდებიან უკიდურეს ლირიკაში და არ ამტკიცებენ, რომ ომის მიზეზი მოწყენილობაა... როგორც ჩანს, ცაბაძე არც მწვადს წვავს და არც შამფურს _ ამის არგუმენტად ისიც კი კმარა, რომ ფილმის პირველადი სათაური `რუსული ენის მასწავლებელი” (მხოლოდ ჩეჩენის ბედზე პროეცირება) ორგანულად გადაიზარდა სამი თანაბარუფლებიანი პერსონაჟის მიუკერძოებელ ბიოგრაფიაში.

”რუსულ სამკუთხედში” წინა პლანზე იწევს ის ადამიანური, შეიძლება ითქვას გეომეტრიული ურთიერთობა, რომელიც ერთიანობაში კრავს ჩეჩენის, რუსისა და, ალბათ, უფრო მეტი ობიექტურობისათვის გარუსებული ქართველის (რეჟისორის ალტერ-ეგო) კოლია მალცევის ხედვას ომსა და მშვიდობაზე. ჩეჩენისა და რუსის ტრაგიფარსულ დუელში ამ უკანასკნელს სეკუნდანტის როლი ერგო.

ალეკო ცაბაძის ფილმი, შეიძლება ითქვას, წარმატებული ექსპერიმენტია ფიგურალური ფრაზა `კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაული” გაათავისუფლო პირობითობისაგან და ჩეჩნეთში განვითარებული მოვლენები განიხილოს დეტექტივის ჟანრის პრიზმაში. მით უმეტეს, რომ პოსტაფხაზური სინდრომის ქვეშ მყოფი ქართველი რეჟისორისგან რუსი ჯარისკაცის პოსტჩეჩნური სინდრომისა და ჩეჩენი პატრიოტის რუსული ფობიის შესახებ სრულმეტრაჟიანი ფილმის გადაღება არცთუ მოულოდნელია. ასევე მოსალოდნელი იყო ისიც, რომ ქართული გენეოლოგიის მქონე და აბსოლუტურად აპოლიტიკური კოლია მალცევი ჩეჩნეთის კამპანიის ვეტერანებთან გადაკვრით ისაუბრებდა აფხაზეთის ომზე, რაც ფილმში ერთადერთი ირიბი თუ პირდაპირი და, რაც მთავარია, სუსტი ბრალდებაა და ცაბაძის ანტირუსული `პა”.

”რუსული სამკუთხედი” დაახლოებით იმ დეტექტიური ჟანრის სტილშია გადაღებული, რომელშიც გმირი ფაშიზმის უკვე მოხუცებულ ჯალათებს პოულობენ და კაცობრიობის წინაშე ჩადენილი დანაშაულის გამო ასამართლებენ _ ჩეჩენი ალიოშინი სნაიპერის თოფით ხოცავს რუს ჯალათებს, რუსი მალცევი კი, თავისი ბრმა ძმის `საპატივცემულოდ” ბრმა თემიდას განასახიერებს (ამ შემთხვევაში ალეკო ცაბაძე არ ღალატობს ქართულ იგავისებურ-კინოს და აზრის ლაკონურობისათვის იშველიებს სიმბოლო-მეტაფორებს) და ცხელი კვალის ნიადაგზე კლავს მოსკოვში გახიზნულ ჩეჩნებს. თავისთავად საგულისხმოა ცაბაძის და ზოგადად ფილმის პროდიუსერების მორალურ-ზნეობრივი იმპერატივი, რომელიც ნებისმიერ ომს კაცობრიობის წინაშე ჩადენილ დანაშაულსა და კრიმინალს უფარდებს.

ამ ქაოსში, ვფიქრობ, მაინც იკვეთება ქართველი რეჟისორის მსუბუქი `პრო” და `ანტი” და განსაკუთრებით სოლიდარობა. არცაა გასაკვირი, ჩეჩნებისადმი სოლიდარობა ისტორიულ და ნაწილობრივ კინემატოგრაფიულ მემკვიდრეობად გვერგო. სოლიდარობა ნიკოლოზ შენგელაიას ფილმით `ელისო” დაიწყო და ცაბაძის `რუსული სამკუთხედით” გრძელდება. ჯერ კიდევ კომუნისტური კრიტიკა ხაზგასმით აღნიშნავდა და ცაბაძის შემთხვევაში ეს სიმპტომურიცაა, რომ ნიკოლოზ შენგელაია ფილმში `ელისო” ეხება ცარიზმის თვითმპყრობელობით შევიწროვებული კავკასიის ხალხთა შორის სოლიდარობის თემას... უმნიშვნელოა, რომ მოგვიანებით, სტალინიზმის ეპოქაში ჩეჩნების დეპორტაციას ხელმეორედ განახორციელებს უკვე გასაბჭოებული რუსეთი, რაც თავისთავად ცხადყოფს, რომ შესაკრებთა გადანაცვლებით არ იცვლება ჯამი და აბორიგენი მოსახლეობის მიმართ რუსეთის გეოპოლიტიკური მიდგომა.

ვფიქრობ, ესეც რეჟისორის ვუალირებული პოზიციაა, რომლის ღიად გამოხატვას შეგნებულად ერიდება _ რუსეთი ხომ ქართული ღვინის საექსპორტო სივრცის გარდა ქართული ფილმების კინოგაქირავებაში გაშვების დიდ პერსპექტივას სთავაზობს.

”რუსულ სამკუთხედთან” დაკავშირებით გამუდმებით გახსენდება ორი დიდი მოაზროვნის, რემარკისა და ნაპოლეონის დამოკიდებულება: პირველის ღრმა რწმენით, ომში ერთი ადამიანის დაღუპვა ტრაგედიაა, მილიონისა კი სტატისტიკა, ხოლო ნაპოლეონი შემზარავი რაციონალიზმით ჯარისკაცებს საზარბაზნე ხორცს უწოდებდა...

ალეკო ცაბაძის ფილმში ამჯერად უკვე პოლიტიკური სამკუთხედი სწორედ ამ ადამიანური და არაადამიანური მორალისაგან იგება. ზედმეტი ლირიკის გარეშე ცაბაძე ეკრანიდან შემყურე ექსტრასენსივით `გმუხტავს” ომის იმ ნაწილაკებით, რომელიც ორივე მხარეს ტრაგიზმის დაღს ასვამს. ორივე მებრძოლი, ჩეჩენიც და რუსიც მხოლოდ უშუალოდ ბრძოლის ველზე რწმუნდებიან, რომ `წმინდა ომი” არ არის ომის სიწმინდის სინონიმი და ტყვეებითა და იარაღით ვაჭრობა ნებისმიერი ომის კანონზომიერებაა. ფილმის ფინალი განსაკუთრებით მძაფრია _ სავარაუდოდ ჩეჩნეთისკენ მიმავალ გზას ჯერ კიდევ გაუაზრებლად მიუყვება ახლად გაწვეულთა ოცეული _ კალის ჯარისკაცები, რომელთაც დაუნდობლად გადაადნობს ომის ალი და დეფორმირებულებს დაუბრუნებს დედა-სამშობლოს... სიუჟეტის გათვალისწინებით ეს ფაქტობრივად იმას ნიშნავს, რომ რუსეთი ერთი ყალიბით განაგრძობს იმ `სალდაფონების” კონვეირებას, რომელთაც ბრმად წამთ, რომ რუსეთის კარი ტაიგიდან იწყება და კავკასიონის ქედის მიღმა, თითოეული კავკასიელის ეზოში მთავრდება... ცაბაძის ”რუსული სამკუთხედი” რადიკალურად განსხვავდება რუსული მილიტარისტული სერიალებისაგან და სწორედ ამაშია მისი ღირებულება და ნაწილობრივ სუსტი მხარე. გამორიცხული არ არის რუსმა მაყურებელმა ფილმი სწორედ ამ ნიშნით დაიწუნოს. მით უმეტეს, რომ ერთადერთი რაც `რუსულ სამკუთხედში” რუსულ კვალზე მიანიშნებს, ნახევარტონში გაჟღერებული კულტურულ–ლიტერატურული პასაჟებია: მილიციის ლეიტენანტი ბულგაკოვისეული მეტსახელით `აზაზელო”, დოსტოევსკის `ეშმაკუნები”... სამწუხაროდ დანარჩენი, ქართული კინოკულტურისთვის დამახასაიათებელი მანერულობა, უტრირებული, თითქმის თეატრალიზებული ემოციები (`ემოციობანა”) მნიშვნელოვნად აგებს თავისი ღირსებითა და ექსპრესიულობითYფილმთან `მოგზაურობა ყარაბაღში”. თუმცა გამორიცხულია არ არის, რომ დიდი საფესტივალო სამეულის _ `ბერლინალე”, `კანი”, `ვენეცია” _ აუდიტორია, რომელსაც უმიზნებს `რუსული სამკუთხედი”, ხარვეზებისა და სუსტი დრამატურგიის მიღმა გარკვეულ კლასიკურ ქართულ ეგზოტიკას დაინახავს.

ჯაჭვლიანის ჯაჭვი (განსხვავებული აზრი)

სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების სვანური სლაიდ-შოუ

6 მარტს კინოთეატრ ”ამირანსა” და ”რუსთაველში” ძმების, სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების მხატვრული ფილმის პრემიერა შედგა. ჯაჭვლიანების ”სვანი”, ერთის მხრივ, საინტერესოა როგორც სოციოლოგ-ფსიქოლოგებისთვის, ისე ქართველი მაყურებლისთვისაც, რომლებიც კინოეკრანიდან გაეცნობიან სხვანეთის ბუნებასა და მთაში დღემდე შემორჩენილ ადათ-წესებს - სიტყვის ფასსა და მისი გაუფასურების შემთხვევაში სისხლის აღებას. საინფორმაციო გამოშვების წყალობით ტელემაყურებელმაც, მით უმეტეს ტურისტებმაც კარგად გაიცნეს სვანეთის, განსაკუთრებით კი სვანი კაცის ბუნება და, სავარაუდოდ, ჯაჭვლიანების ”სვანი” ვერ შეასრულებს ქვეყნის სავიზიტო ბარათისა და მოსაწვევის ფუნქციას.

ძმები ჯაჭვლიანები არც ძმები კოენები არიან და არც ძმები ვაჩოვსკები. სიმართლე ითქვას, ამის პრეტენზია არც სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანებს უნდა ჰქონდეთ, მით უფრო, რომ მათ შემოქმედებას კინოსთან ირიბი თუ პირდაპირი, მაგრამ მაინც ზედაპირული კავშირი აქვს. ”სვანი” მთის ბუნების, არაჩვეულებრივი ლანდშაფტების, თვითმყოფადი და ჯერ კიდევ ხელუხლებელი ადგილების სლაიდ-შოუს ჰგავს. სამწუხაროდ, ამ სლაიდ-შოუში ტექსტს ისეთივე დატვირთვა აქვს, როგორიც დიაფილმზე აღბეჭდილ ტიტრებს... მსახიობების დიალოგი დეკლრირებას უფრო ჰგავს, ვიდრე ”ცოცხალ” საუბარს - ერთი ასრულებს თავის სათქმელს, ახლა მეორის ჯერია და ასე გრძელდება თითქმის საათნახევარი.

ეს ის მძიმე ჯაჭვია, რომელიც ჯაჭვლიანების კინოენას აკავებს და რომელსაც ფილმის მანძილზე ერთი წუთითაც ვერ წყვეტენ. მათი კინო კინოთეორიისა და, რაც მთავარია, პრაქტიკის მიღმა დგას. თუმცა ეს ის ნაივური კინო არ არის, რომელსაც გოდერძი ჩოხელის ფილმებით ვინცობთ; ეს უფრო ექსპერიმენტული კინოა... ექსპერიმენტულიც იმ თვალსაზრისით, რომ მაყურებელზე ცდებს ატარებენ - რამდენად გამძლეა, რამდენად ტოლერანტულია... რამდენად გადაიხდის საკუთარი თავის გამოსაცდელად შვიდ ლარს, ან უფრო მეტს.

ფილმში ჯაჭვის გაწყვეტა მით უფრო რთულია, რომ აქ სვან მონტეკისა და კოპულეტის ”ნათესაურ” (თუ მონათესავე) კლანებს შორის ინცესტუალურ კავშირზეა ლაპარაკი. ინცესტუალური კავშირი დამახასიათებელი იყო პირველყოფილი საზოგადოებისთვის, მცირე და დახურული სოციუმისთვის, რომელშიც არჩევანს განსაზღვრავდა ადგილი და პირიქით... დასკვნა თავად გამოიტანეთ - ლამის ანეკდოტური სიტუაცია, რომელშიც ხანდახან უაღრესად (თუ არა უკიდურესად) მორალისტური პოზიცია გინდა დაიკავო - რას ერჩიან ფილმის ”ანტიგმირებს”? ინცესტუალური კავშირი იკრძალება და ისჯება როგორც მიწიერი კანონით, ისე ღვთის რჯულით. ღმერთი შიში კი სვანეთში დღემდე დიდია. რა ვქნათ ახლა? სამწუხაროა, რომ ფილმში სიყვარულმა გამოხატვის სხვა გზა და ხერხი ვერ ჰპოვა. ინცესტი ის უკიდეურესი სიყვარულის ფორმაა, რომელიც ჯაჭვლიანების სლაიდ-შოუში ჩანს და თან, ვშიშობ, ერთადერთი ნათელი წერტილია, რომელსაც გულმოდგინეთ შლიან სცენარიდან საშლელით.

სალომე გასვიანი სწორედ ის მარიტაა, რომელმაც იგივე ბედი გაიზიარა და აბულაძის ფილმიდან ჯაჭვლიანების სლაიდ-შოუში გადმოინაცვლა. ჩანს, აბულაძესთან თანამშრომლობას არ ჩაუვლია უკვალოდ, მაგრამ სხვაობა დიდია. მით უფრო, რომ აბულაძის დინამიზმის შეგრძნება ჰქონდა, აქ კი კამერა უკიდურესად სტატიკურია; იქ კამერა აღმაფრენას განიცდის, აქ კი, მთაში მიმდინარე გადაღებების მიუხედავად, კამერა დამიწებულია და აღმაფრენის პერსპექტივაც არსად ჩანს.

სვანური სლაიდ-შოუ ტყუილად არ მიხსენებია. ფილმს კინოსთან იმდენივე აქვს საერთო, რამდენიც მე რომანოვების დინასტიასთან. ფილმის ანოტაციასაც ასე დავწერდი: ნატვრის ხე + რომეო და ჯულიეტა + ჩიტო-ჩიორას ზღაპარი + პატარძალი იყო შავებში - შეთავსება = კინოანეკდოტი და შავი იუმორი. ვერც ერთი ზემოხსენებული ვერ უწევს სრულფასოვან დონორობას ფილმსა და სცენარს, რადგან ლოგიკის ირაციონალურით ჩანაცვლება და პირიქით, წარმოუდგენელია. ეს არათანაფარდი ცნებებია. სწორედ ამიტომ კინოდარბაზში ხანდახან ჰომერულად იცინოდნენ და ამის შემდეგ აღარავინ მითხრას, რომ ბრიტანელებს აქვთ სპეციფიკური იუმორი. არც ჩვენ გვქონია მაინცდამაინც ჯანსაღი და გასაგები, თუკი იმაზე ვხალისობთ, რაც ფილმში ხდება. ვფიქრობ, ამ სპეციფიკური იუმორის ზოგადად ქართული იუმორის ანთოლოგიაში ინტეგრირება საკმაოდ ჭირვეული პროცესი იქნება.

ფილმს ლოგიკა თითქმის არ გააჩნია. ჯაჭვლიანი გაურბის თემის, სხვა კლანის რისხვას რუსეთში და თავს აღწევს სიკვდილს. შემდეგ ჯარში მიდის, იქ სერჟანტს გალახავს და ციხის თავიდან დასაღწევად თავის რუს ძმადნაფიცთან ერთად სვანეთში იხიზნება... სად არის აქ ლოგიკა? თუ არის, ოღონდ პრინციპით ”შეჩვეული ჭირი მირჩევნია შეუჩვეველს” და არა მამა-პაპური ”ჩემი სახლი - ჩემი ციხესიმაგრეა”? მეორეს არც მე ვეთანხმები და არც პატივცემული ლოგიკა, რადგან მეორე პრინციპის აქსიომატიზაცია რთულია, როდესაც ფილმში ოჯახის ყველა წევრს გიკლავენ.

სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების, სალომე გასვიანის გარდა ფილმში ონისე ონიანი და ელგუჯა ბურდულიც მონაწილეობენ. ბურდული უხუცესის როლს, ხოლო ონისე ონიანი უბნის ინსპექტორის როლს ასრულებს. ქართული კინოს ერთ-ერთი ცოცხალი ლეგენდა და უხუცესი, ელგუჯა ბურდული მხოლოდ მაშინ ჩნდება ეკრანზე, როდესაც კლანებს შორის მტრობა პიკს აღწევს. ეს სცენა შერიგება-გარიგებას ჰგავს, რადგან კონფლიქტის განმუხტვა არ ხდება ურთიერთპატიების ნიადაგზე. დაზავება აფხაზეთის ომის ფონზე ხდება. შესაბამისად, კათარზისზე ლაპარაკიც ზედმეტია, რადგან კონფლიქტი კვლავ არსებობს და ამჯერად უკვე ნეგატიური მუხტის აკუმულაციას ვადევნებთ თვალ-ყურს, რომელიც გადამტერებულ თემში მოთმინების ფიალის გავსების შემთხვევაში ძაბრის პრინციპით მხოლოდ ერთ გასავალს ჰპოვებს - შურისძიებას. ამ მხრივ ფილმის ფინალიც ადვილი ამოსაცნობია.

აფხაზეთის თემა ფილმში ნახევარტონში ჟღერს. აფხაზეთის ომის შესახებ რადიოგადაცემიდან ვიტყობთ და რეჟისორი კლანებს შორის შირიგების მოტივაციას სწორედ ამაზე აგებს. ახლა ჩვენი მტრობის დრო არ არის! ქართველები აფხაზეთში ომობენ, - ამბობენ ისინი. მაგრამ ამის შემდეგ სვანეთის გავლით არც დევნილების მრავალათასიან გრძელ კოლონას გვიჩვენებენ და არც გზაში შიმშილისა და წყირვილისგან, ძირითადად კი სტიქიისგან დაღუპულ ადამიანებს. შესაბამისად, ქართველების გადარჩენა ისეთი ზედაპირული თემა აღმოჩნნდა ფილმში, რომ მის ფონზე რეჟისორმა გვარის გადარჩენის თემის გაძლიერება არჩია. სიმართლე ითქვას, აქ ეგოიზმი არაფერ შუაშია. უბრალოდ გვარის სიკვდილს მთაში ყველაზე მტკივნეულად განიცდიან, რადგან მთა დაცარიელდა... მოკვდა. თუმცა აფხაზეთის თემაც უფრო მეტ აქცენტირებას ითხოვს, ვიდრე რადიოშეტყობინების გაჟღერება!

და მაინც, ჟაჭვლიანების მხატვრული ფილმი ”სვანი” ბევრ საფიქრალს გიჩენს. ჩემთვის მთავარია რა ბედი ეწევა სვანეთში ქართველისა და რუსი გოგონას სიყვარულის შედეგად დაბადებულ ახალშობილს, რომელსაც ფილმის ფინალში მამას უკლავენ. რა კათარზისზეა ლაპარაკი, როდესაც ლამის მიზანთროპული გულგრილობით აფიქსირებ გარდაუვალ ფაქტს - მსხვერპლშეწირვა გრძელდება, შურისძიება გენეტიკაში გვაქვს... თოფის ქუხილი ერთადერთია რაც რეალისტურად ჟღერს ფილმში და, სამწუხაროდ, ის ერთადერთი საერთო ენაა, რომლითაც ერთმანეთს ელაპარაკებიან გმირები. აქ თურმე კომუნიკაციის პრობლემაც ყოფილა... ამის მერე ”მაგთის” მობილური, უსაზღვრო და, რაც მთავარი, უსაფრთხო კავშირის სარეკლამო ტიხარი მახსენდება - რომელიც ამ შემთხვევაში ცალსახად გულისხმობს - შენ თოფი რად გინდა! შენ მობილურიც გეყოფა...

დურაკობანა

ნინო კირთაძის ივანუშკები და სულელები ფილმში ”დურაკოვო - სულელების სოფელი”

უნდა გითხრათ, რომ დიდი ხანია მაინტერესებდა, რას ნიშნავდა რუსული Богостроительство და Богоискательство. როგორც იქნა, კინოდოკუმენტალისტისა და მსახიობის, ნინო კირთაძის ფილმი ”დურაკოვო: სულელების სოფელი” (2008 ”სანდენსის” კინოფესტივალზე ფილმმა საუკეთესო უცხოენოვანი დოკუმენტური ფილმისთვის გრან-პრი მოიპოვა) მეც ვნახე და მივხვდი - ეს ის მარკეტინგული შეთავაზებაა, როდესაც არსებობს პროდუქტი და მასზე მოთხოვნა: ერთი აგებს, შემდეგ რეკლამას მიმართავს, მისაღებ ფასში სთავაზობს, მეორე კი იძენს იმ არამატერიალურ ფასეულობას, რომლის ღირებულებაც მხოლოდ სულიერი კომფორტით განისაზღვრება.

მეტიც, ქრისტიანული რელიგია ერთგვარი ბრენდის სახით რომ განვიხილოთ, აშკარაა, რომ ეკლესია ნუგეშისა და იმედის ყველაზე წარმატებული, ამასთანავე, ყველაზე კონკურენტუნარიანი დისტრიბუტორია. ბრენდი იმდენად მიმზიდველი აღმოჩნდა, რომ თავის დროზე ინდულგენციის სახით ვატიკანმა ქვე-ბრენდი და საკრედიტო ბარათიც კი შექმნა, მაგრამ თავისი სასიცოცხლო ციკლის გავლის შემდეგ ამ პროდუქტმა აქტუალობა ამოწურა. აქტუალობას არ კარგავს რელიგია, რომელზეც ზოგი აპელირებს, ზოგიც სპეკულირებს. მოკლედ, შევთანხმდეთ, რომ ეს არის Богостроительство და მისი გამოვლენის ნათელი მაგალითი.

ნინო კირთაძის ფილმის ”დურაკოვო: სულელების სოფელი” არცკი ვიცი, გმირი თუ ანტიგმირი, ყოფილი ლოთი, ე.წ. ახალი რუსი და პირველი ჩეჩნური კამპანიის დროს კანონიკური ხატების სპეკულაციაზე გამდიდრებული, ”ბოგოსტროიტელი” მიხეილ მოროზოვი კი სწორედ ასეთი ჯიშის მარკეტოლოგებს განეკუთვნება, რომელიც აღმოჩნდა В нужное время внужном месте...

საჭირო დროს და ხელსაყრელ პირობებში მოროზოვი ფაქტობრივად რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის, იგორ ივანოვის იდეებს აჟღერებს და ამასთანავე ქადაგებს - რუსეთი უფლებას იტოვებს იპოვოს დემოკრატიის ”თავისებური ფორმაო”... ტოტალიტარულ სახელმწიფოში დემოკრატიის თავისებური ფორმა თავისებურად ვლინდება. ეს ის შემთხვევაა, რომელზეც ერიხ ფრომი ასე წერს - ”მონა და ბატონი კორელატიურნი არიან; მათ ერთმანეთის გარეშე ყოფნა არ შეუძლიათ”. მართლაც, მოროზოვის მიკროკლიმატურ გარემოში მთავარია ქრისტეს სახელით დამონებული ადამიანი იმ სიგრძის ჯაჭვზე იყოს მიბმული, რომ მონობის ბორკილის შეგრძნება არ დარჩეს, ან ნაწილობრივ გაანეიტრალოს და ლუკმა-პური არ ქონდეს საძებნელი. ასე ყიდულობენ ძაღლურ ერთგულებას და არა სიყვარულს. კირთაძის ფილმი იმდენად ანატომიური სკრუპულოზობით აღწერს ყოველივე ამას, რომ ფირზე ნელ-ნელა აღიბეჭდება ”იდუმალი რუსული სულის” ხილული სურათი. ”დურაკოვო” კირთაძის მისტიკური ქვეყანა არ გეგონოთ. ის მოსკოვიდან ასი კილომეტრის დაშორებით მდებარე სოფლის ისტორიული სახელწოდებაა, რაც თავისთავად მრავლისმეტყველია. ოთხ საუკუნეზე მეტია არსებობს დურაკოვო და თხუთმეტ წელიწადზე მეტია, რაც იქ მოროზოვი ბატონობს. რუსი ერი ბატონ-ყმობას შეჩვეულია. მით უმეტეს, რომ მოროზოვი გულმოდგინეთ განმარტავს მის ღვთაებრივ წარმომავლობას. ამასთანავე განმარტავს საკმაოდ გრამატიკულად, მასებისთვის გასაგებ ენაზე, - ”ცაზე და მიწაზე არსებობდა, არსებობს და იარსებებს იერარქია. იერარქია ღმერთისა და ანგელოზების შორისაც არსებობს... ამიტომ არ არის არავითარი დემოკრატია”.

ამიტომ მიხეილ მოროზოვის ”დურაკოვოშიც” მხოლოდ ერთი სახელდახელოდ შეთხზული ლოცვა იციან სხაპასხუპით, - Боже, дай мне разум и душевный покой принять то, что я не в силах изменить; мужество изменить то, что я могу, и мудрость отличить одно от другого. Аминь... როგორც ვხედავთ, აბსოლუტურად უგულებელყოფილია ქრისტიანობის მთავარი და ლიბერალური პოსტულატი - ნებისმიერი ადამიანი თავად ქმნის და განაგებს თავის ბედს. ღმერთი მას მხოლოდ არჩევანს სთავაზობს... ამის ნაცვლად მოროზოვი ფატალიზმს ქადაგებს, მისი კრება კი კომპარტიის სხდომას ჰგავს.

არცაა გასაკვირი, რომ მოროზოვის გენში გულმხურვალე პატრიოტისა და თავმდაბალი მორწმუნის საწყისი ერთი-მეორეს კი არ ებრძვის, არამედ ჰარმონიულად ერწყმის. თუმცა ჰარმონიაც ისეთივე ამორფულია, როგორიც, ერთის მხრივ ფსევდოფასეულობებზე, მეორეს მხრივ კი ნამგალსა და უროზე აღმოცენებული რუსული დემოკრატია. მოროზოვისთვის თანამედროვე რუსეთი და დემოკრატია ორთავიანი არწივი და სახეშეცვლილი სოციალისტური ჰიმნია. სხვათა შორის, ჰიმნი, ძირითადად მუსიკას ვგულისხმობ, მართლაც არაჩვეულებრივია. ის ხომ ცალსახად გადმოსცემს რუსი ერის ნოსტალგიას, აჟღერებს ყველაზე დემოკრატიულ მესიჯს - Вся власть - народу!

ნინო კირთაძის თქმით, სხვა რეჟისორებისაგან განსხვავებით დემოკრატიის თემაზე ფილმის გადაღება მან რუსეთში არჩია. არ ვიცი, რატომ და რისთვის. ფაქტია ერთი. კინოდოკუმენტალიზმის პრინციპები მისთვისაც აქსიომატურია და ფილმში ყველა სცენა აუთენტიკურია. ჩემი მეგობრისთვის მიცემულ ინტერვიუში ნინო კირთაძე ასე იგონებს ფილმზე მუშაობის პროცესს: ”ასეთი დამთრგუნველი და ფსიქოლოგიურად მძიმე სამუშაო პირობები არასდროს მქონია. ასეთ მდგომარეობაში იყო გადამღები ჯგუფიც, თუმცა ამ გარემოსთან წინასწარი შეხება ძალიან დამეხმარა იმის გარკვევაში, თუ რა მჭირდებოდა და კონკრეტულად რაზე უნდა გამემახვილებინა ყურადღება”, (ია ვეკუა, ”დურაკები”, გაზეთი ”24 საათი”).

კირთაძეს უყურადღებოდ არ დაუტოვებია ის გარემო, რომელშიც დოსტოევსკისეული ”ადამიანს ხანდახან ღმერთის სწამს სიამაყისგან” დიამეტრალურად განსხვავდება მოროზოვისეული რეპრესიული ”სიამაყე ამპარტავნებაა, მორჩილება - კეთილშობილება”. თუმცა დოსტოევსკი გულისხმობდა იმას, რომ, ადამიანს სწამს ღმერთის სიამაყისგან ერთი მიზეზით - ამქვეყნად ის ქედს იხრის მხოლოდ ღმერთის წინაშე... ”დურაკოვო” კი, ისევე როგორც მთლიანად რუსეთი, პარადოქსულ რეალობას გვთავაზობს, რომელშიც ადამიანები თავისი ნებით ემსახურებიან მოროზოვს... თავისი ნებით იდებენ მონობის უღელს, უარს ამბობენ გარე სამყაროსთან ურთიერთობაზე, კომუნიკაციაზე - ტელევიზორზე, სატელეფონო კავშირზე, დიალოგზეც კი.

თუმცა პარადოქსი ის არის, რომ ამ ადამიანებს ნებისმიერ დროს შეუძლიათ დატოვონ მოროზოვის სასახლე, მაგრამ თავისუფლებას მაინც მონობას არჩევენ. ამ დროს გახსენდება ნაით შიამალანის მხატვრული ფილმი ”სოფელი” (Village), რომელიც რუსულად, რატომღაც, ”იდუმალ ტყედ” თარგმნეს. არადა სათაური ”სოფელი” ზუსტად გადმოსცემს როგორც შიამალანის, ისე ნინო კირთაძის ფილმის ქვეტექსტს - იზოლაციის შედეგად ინდივიდის თანმიმდევრული დეგრადაციის საფრთხეს, გარე სამყაროსთან გაუცხოვებას.

თავის დროზე კირთაძის დოკუმენტურმა ფილმმა ”ჩეჩნური იავნანა” ნამდვილი სკანდალი გამოიწვია. ოდეზღაც არსებული ჩეჩნეთის რესპუბლიკა მის ფილმში მიწასთან გასწორებულია. ფილმმა უმაღლესი შეფასება დაიმსახურა მსოფლიოს სხვადასხვა კინოფესტივალზე. ფაქტობრივად გენოციდისა და ეთნიკური წმენდის შესახებ გადაღებულ ფილმს უარყოფითი გამოხმაურება მხოლოდ რუსეთში მოჰყვა. არ არის გამორიცხული, მით უმეტეს მოროზოვის ”გაშიშვლების” შემდეგ, ფილმი ”დურაკოვო” - სულელების სოფელი” ანტირუსულ კამპანიად მონათლონ. მით უფრო, რომ რუსულ-ქართული უკიდურესად დაძაბული ურთიერთობის ფონზე ქართველი რეჟისორის გადაწყვეტილება, გადაიღოს ფილმი რუსეთში დემოკრატიის არარსებობის შესახებ, პუტინის პოლიტიკის ირიბი თუ პირდაპირი კრიტიკის მცდელობას ჰგავს.

სიმართლე ითქვას, კირთაძე ფილმში მოროზოვის უახლოესი მეგობრის, დუმის ვიცე-სპიკერის, სერგეი ბაბურინის შოვინისტური და ნეონაცისტური იდეების აფიშირებას ახდენს. ბაბურინის პარტიის სხდომაზე ცალსახად ქადაგებენ ”გაურკვეველი ეროვნების” მოსახლეობის თითქმის დისკრიმინაციულ პოლიტიკას. ცხადია, მოროზოვს არ მოსწონებია ფილმი. მით უფრო, რომ რეჟისორმა ”დურაკოვოს” თავისებური ინტერპრეტაცია შესთავაზა - ”დურაკოვო - სულელების სოფელი”. მაგრამ რა ქნას ნინო კირთაძემ თუ ოდითგანვე ”დურაჩოკები” რუსული კულტურისა და ფსიქოლოგიის განუყოფელი ნაწილია. ამბობენ კიდეც, - ”რუსეთში ორი უბედურებაა - გზები და სულელებიო”. თუმცა ჯერ კიდევ ოტო ბისმარკს უთქვამს ასეთი რამ, - ”არასოდეს იომოთ რუსეთის წინააღმდეგ, რადგან ნებისმიერ თქვენს გონივრულ ტაქტიკურ სვლაზე რუსები გიპასუხებენ თავიანთი მოულოდნელი სისულელეთი”... ტყუილად არ ემუქრებიან კირთაძის ფილმში ნატო-ს მოროზოვის მეგობრები - ცხვირის შემოყოფა არც გაბედოო! ტყუილად არ ყოლიათ რუსებს ზღაპრის მთავარი გმირი ივანუშკა დურაჩოკი, რადგან დურაჩოკები იყვნენ ყოველთვის და ასეც იქნებიან ქვეყნის მმართველები, ვიდრე დემოკრატიის თავისებური ფორმის ძიებას არ მორჩებიან; ვიდრე ბუხარზე შემომჯდარს სხვა ემსახურება.

ამ ექსპრესიულ ფილმს ფინალიც შესაბამისი აქვს. ფილმის ფინალი ყველაზე დამთრგუნველია. რეჟისორის კითხვაზე მოროზოვის ყმები არადამაჯერებლად პასუხობენ. ნათელი ხდება, რომ რაც ჩასძახეს, იმას ამოსძახებენ. მერე დაზუთხულ ფრაზებს მრავლისმთქმელი დუმილი ენაცვლება. მერე იმასაც ხვდები, რომ ამ ხალხს უკვე მერამდენედ, მრავალი საუკუნეა ”ადურაკებენ”...

ყოფიერების აუტანელი სიმძიმე

სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების ”სვანი” - ჩვეული და უჩვეულო მორალი

კინოეკრანებზე სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების მხატვრული ფილმი ”სვანი” გამოჩნდა. სიმართლე ითქვას, ბაბლუანის ”მემკვიდრეობის” შემდეგ მაყურებელს გაუჭირდება კიდეც სვანეთის შესახებ ალტერნატიული სურათის ობიექტურად შეფასება. ”სვანისა” და ”მემკვიდრეობის” ერთ რაკურსში განხილვა ისეთივე შეცდომაა, როგორიც მხატვრული და დოკუმენტური, მით უმეტეს, რეპორტაჟული ფოტოს შედარება-შეჯერება. მართალია, ქართველი მაყურებელი ძალზედ პრეტენზიულია, მაგრამ ეს ფილმის აღქმის დამხმარე საშუალებად ვერ იქცევა. მეტიც, პრეტენზია ემპირიულ ცოდნას ეყრდნობა, რომლის გათვალისწინებით ვერასოდეს შევთანხმედებით იმაზე, რომ მთის ადათ-წესებზე ოდესმე ”ვედრებაზე” უკეთეს ფილმს გადაიღებენ, ან ვაჟა-ფშაველასა და ალექსანდრე ყაზბეგის შემდეგ მთაზე წერა ღირდეს.

ანეკდოტებს, ან ხალხურ თვითშემოქმედებას თუ დავუჯერებთ, სვანი ადამიანის სიდინჯე ღიმილის მომგვრელია. თუმცა სიდინჯე ჩვევად გექცევა, როდესაც ცხოვრობ პრინციპით - შვიდჯერ გაზომე, ერთხელ გაჭერი; როდესაც პირველი სიტყვა შეიძლება აღმოჩნდეს უკანასკნელი. ჯაჭვლიანებმა ეს კარგად იციან და სვანური ადათ-წესების ცოდნაში მათ არავინ ეცილება.

ჯაჭვლიანების ფილმში სვანეთის თვითმყოფადი და მკაცრი ბუნების ფონზე უფრო მკვეთრად კონტრასტული ხდება კერპთაყვანისმცემლური და ქრისტიანული კულტურათა ურთიერთქმედება; ურთიერთსაწინააღმდეგო მორალისა და ზნეობის - ”კბილი კბილის წილ, თვალი თვალის წილ” და ”მარჯვენა ლოყაში თუ გაგაწნეს სილა, მეორეც შეუშვირე” სახიფათო სიმბიოზი. ეს ის ყოფაა და ყოფიერების აუტანელი სიმძიმე, რომელიც ქალაქელ ადამიანს არ გაწვება ფსიქიკაზე და მხრებზე. ქალაქში ყველაფერს მიწიერი კანონი არეგულირებს, მთაში კი, როგორც ამას სოსო ჯაჭვლიანი ამბობს ერთ-ერთ ინტერვიუში, - ”სახელმწიფო რომ არ არის თავის დონეზე მერე ადამიანი ხდება კანონი...”

ჯაჭვლიანების ”სვანი”, კინოესთეტიკის თვალსაზრისით ვერ პასუხობს კინომანების მოთხოვნას, მაგრამ სავსებით აკმაყოფილებს კინოგურმანების მოთხოვნილებას, რადგან ფილმი მათ აწვდის რთულად გადასამუშავებელ სულიერ საზრდოს. თავისთავად რთულია აღიქვა და ”გადაამუშავო” რეალობა, რომელშიც ორი მონათესავე ოჯახის მტრობის საბაბი უსაზღვრო სიყვარული ხდება. თითქმის პარადოქსული სიტუაცია შექსპირის ”რომეო და ჯულიეტას” გაგონებს, მაგრამ ”სვანის” რეჟისორი საკმაოდ საჩოთირო მდგომარეობაში იმყოფება - მონათესავე ოჯახების სისხლის აღრევა სხვა არაფერია თუ არა ინცესტი. არანაკლებ საჩოთირო საკითხია, ღირს თუ არა ამ ფაქტორის გათვალისწინებით სიყვარულის იგნორირება, მით უმეტეს, რომ ”მონათესავე” და ”მოგვარე” არ არის სინონიმები... ვფიქრობ, ”სვანში” ერთი-მეორესთან მონათესავე (ღმერთი უწყის, რომელ თაობაში) ადამიანის სიყვარული იმაზე ნაკლები ცოდვაა, ვიდრე რელიგიაში ადამი და ევას შთამომავლობის იძულებითი ინცესტუალური კავშირი...

მიუხედავად ამისა, ფილმში სალომე გასვიანის ლინჩის წესით გასამართლებას წინ ვერაფერი აღუდგა. ისიც ისე უმოწყალოდ მოკლეს ამორალური მორალის ფარს ამოფარებულმა ნათესავებმა, როგორც გაუსწორდნენ მარიტას აბულაძის ფილმში ”ნატვრის ხე”. ამ ვანდალური აქტის უსაფუძვლობას სალომე გასვიანის კინოგმირის მამა თვითმკვლელობით ადასტურებს. ეს ის იშვიათი მაგალითია, როდესაც მთიელი, ამ შემთხვევაში კი ფილმის რეჟისორი, საზოგადოებრივი აზრის მონობას ლამის პათოლოგიად ასახავს - თემის თვალწინ მამამ შვილი მოკლა და ამრიგად აღასრულა ადათ-წესი, დააკმაყოფილა თემის მოთხოვნა, მაგრამ ვერ უზრუნველყო ოჯახის წევრის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა. ჩანს, ასეთი ყოფა და საზოგადოებრივი აზრის მონობა არა მხოლოდ კომუნალურ პირობებში აღზრდილი თაობის, არამედ მთიელებისა და მათი სოციალური კულტურის ბედისწერაა...

ამ სოციო-კულტურას ჯაჭვლიანები ზედმეტი შელამაზების გარეშე გვიჩვენებენ. ფილმის შელამაზებას არც სვანური ფოლკლორის ანსამბლის გამოჩენა იწვევს - ფილმის ერთ-ერთ სცენაში საფლავზე სიმღერა ვიღაცისთვის, მეტწილად კი ეთნოგრაფიაში გაუთვითცნობიერებელი მაყურებლისთვის კომიკურ, ვიღაცისთვის კი ტრაგიკულ ელფერს იძენს. გახსენდება ”სვანური ზარი”, რომელიც ლოცვასაც ჰგავს და გოდებას. ასე ემშვიდობებიან სვანეთში და ამის იგნორირება ან შეურაცხყოფა, თუნდაც იმის ხაზგასმით, რომ ”ეს სცენა - არაკინემატოგრაფიულია”, ჯანსაღ კრიტიკას არ შეეფერება.

სვანეთში რომ ყველაზე მტკივნეულად განიცდიან გვარის სიკვდილს იქიდანაც ჩანს, რომ ძმებმა ჯაჭვლიანებმა თავისი გვარი ფილმის მთავარ გმირს ”გადაულოცეს”. ჩანს, ამ გვარმა ავტორებისგან დამოუკიდებლად ეკრანზეც უნდა იარსებოს. ბადრი ჯაჭვლიანის კინოგმირი ის უკანასკნელი მოჰიკანია, რომელიც სათუთად ზრუნავს გენეოლოგიური ხის დაცვაზე. სწორედ ამიტომ არც ის უნდა იყოს მაინცდამაინც ალოგიკური თუ მოულოდნელი, რომ სიკვდილის რისკის მიუხედავად იგი რუს მეუღლესთან ერთად (რუსი მეუღლე, ჯარიდან გამოყოლილი რუსი მეგობარი - ამას ნაკლებად დაჰკრავს პოლიტკორექტულობის ელფერი, ნოსტალგიის ელფერი კი ცალსახად) მულახის თემში, ჯაჭვლიანების საგვარეულო კოშკში ბრუნდება. მთავარია არა ის, რა დარჩება მას, არამედ ის, რასაც იგი დატოვებს აქ... ეს კი მხოლოდ ფინალში ირკვევა.

უნდა აღინიშნოს, რომ აბულაძის ”ვედრება” საშა ანტიპენკომ (”მონანიება” კი მიხეილ აგრანოვიჩმა) გადაიღო. ”სვანის” დაუვიწყარი ლანდშაფტები კი ევგენი მუზრუკოვმა აღბეჭდა. შესაბამისად, ვფიქრობ, არ იქნება სწორი თუ ვიტყვით, რომ ქართული ბუნების (მით უფრო ქართული სულის) მხოლოდ ქართველებს გვესმის; მხოლოდ ჩვენ ვხედავთ ამ მკაცრი ლანდშაფტების მიღმა ფაქიზ და ნატიფ სილამაზეს. რა თქმა უნდა, ასე არ არის. მუზრუკოვის მოწვევამ გაამართლა, რადგან სწორედ მისი თანამონაწილეობით სოსო და ბადრი ჯაჭვლიანების ფილმი "სვანი" მინსკის საერთაშორისო კინოფესტივალზე ”ოქროს ფოთოლცვენა - 2007” კინოპრესის ჟიურის სპეციალური დიპლომით "თანამედროვე ეკრანზე ეროვნული კულტურული ტრადიციების შენარჩუნებისათვის" აღინიშნა.

მსახიობების მანერულობა ფილმის სუსტი მხარეა და სტანისლავსკის მეთოდით მსახიობების წრთობამ ხშირ შემთხვევაში უკუშედეგი გამოიღო - იქ, სადაც სპონტანურობა იქნებოდა ფასდაუდებელი, იგრძნობა ფალში, გადათამაშება; ჩანს თეატრალური კულისები და არა კინოეკრანი... ასეთ შემთხვევაში აბსოლუტურად გამართლებული იქნებოდა ფილმის არაპროფესიონალ მსახიობებზე, ტიპაჟებზე აგება, რაც ერთი-ორად გაზრდიდა ”სვანის” რეალიზმს და მაყურებლისა და, ამასთანავე, კრიტიკოსების სიმპათიას. სამართლიანობა ითხოვს აღინიშნოს, რომ მსახიობებს მანერულობას აბრალებენ იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ისინი ზედმიწევნით იცავენ სტილს - საუბრობენ დინჯად, თითოეული სიტყვის აწონ-დაწონით, ერთმანეთს სათქმელის დასრულების საშვალებას აძლევენ და მხოლოდ ამის შემდეგ სცემენ პასუხს. ესეც კულტურის ნიშან-თვისებაა, რომელსაც ზრდილობა ეწოდება და მთიელებში ოქროს ფასად იწონის...

თუმცა, რამდენიც არ უნდა ვიკამათოთ, ფილმის ფინალი ყველაზე რეალისტურია და მძაფრი. მონათესავე ოჯახები დაზავდნენ, მაგრამ სახლიდან გამოსული ბადრი ჯაჭვლიანის კინოგმირი გადამტერებული მეზობლის, ძმის მკვლელობისთვის შურისმაძიებელი ადამიანის მსხვერპლი ხდება. ბადრი ჯაჭვლიანის წინაშე სოსო ჯაჭვლიანი პირწმინდა და მართალია - იგი არ მოუკლავს დაზავებულ, ძველ მტერს. იგი ბედისწერამ იმსხვერპლა. საჭირო იყო თუ არა ასეთი ფინალი? ასეთი კათარზისი? ვფიქრობ, რომ კი. ამან სამუდამოდ დაასამარა მტრობის მიზეზი, ნათესავებს შორის არსებული შუღლი და მშვიდობიანი მომავლის გარანტად დატოვა უცოდველი ახალშობილი...

საფეთქელთან მიტანილი ”რევოლვერი”

გაი რიჩი – "ბრიტანელი ტარანტინო” და ხულიგნური კინოს აპოლოგეტი

თავისთავად, კინომოდა არსებობდა და არსებობს, მაგრამ მის ჩარჩოში მოქცეული ცალკეული ინდივიდების დიდება ისეთივე წარმავალია (და გარდამავალი), როგორიც სეზონური სამოსის. სიმართლე ითქვას, ბრიტანელი გაი რიჩის ხელწერა იმაზე მეტ მოლოდინს ქმნიდა, ვიდრე უბრალო კინომოდის მოვლენა, მაგრამ ბოლო ფილმმა (`რევოლვერი”) საკულტო რეჟისორს წარმავლობის დაღი დაასვა. კინომოდასა და კინოტენდენციის შორის სხვაობა დიდზე – დიდია. ფაქტობრივად, `დოგმის” კინომანიფესტის გაჟღერების შემდეგ ეს არსებითი სხვაობა კონკურენციის მიღმა ტოვებს, მართალია კალიგრაფიული სიზუსტით შესრულებული, მაგრამ მეტწილად ერთჯერადი ფილმების რეჟისორებს.

ასეთ განაჩენს გაი რიჩის ფანები ცხარედ აპროტესტებენ სხვადასხვა ფორმით ამა თუ იმ კინოფორუმზე, მაგრამ საპირისპირო კონტრარგუმენტების წონადობა იმდენად მცირეა და იმდენად მსუბუქი, რომ ერთი იოტითაც ვერ ანეიტრალებს განაჩენის სიმძიმეს – დაღვინებული გაი რიჩი ძმრის ფასადაც აღარავის უნდა...

თუმცა, ხაზგასმით აღნიშნავენ, რომ რიჩიმ შეინარჩუნა ორიგინალურობა, თვითმყოფადი სტილი, სპეციფიკური ბრიტანული იუმორი და ა.შ. და ა.შ. მაგრამ სხვა პლიუსების მიწერისას, რომელიც, ფაქტობრივად, ნულდება ზოგადად რეჟისორის ბოლოდროინდელი შემოქმედების ფონზე, ივიწყებენ თვალშისაცემ ნაკლს – ა’ლია ტარანტინოს სტილს, ან უკიდურეს შემთხვევაში მის კლონირებას, რომელმაც ბრიტანეთში გაი რიჩის `ბრიტანელი ტარანტინოს” წოდება მოუპოვა. ამის შემდეგ რიჩის აბსოლუტურ თვითმყოფადობაზე აქცენტის გაკეთებაც ჭირს, მით უმეტეს, რომ ამ ორ რეჟისორს შორის სხვაობა თუ მსგავსება იმდენივეა, რამდენიც ბურატინოსა და პინოკიოს შორის... ანუ, მსგავსება არის, თუმცა სხვაობაც დიდია.

ნებისმიერ შემთხვევაში, ტარანტინო პირველი იყო და ამ მარათონში ესტაფეტა არავისთვის გადაუცია. გაი რიჩის და ტარანტინოს დახასიათებისას კრიტიკოსები ორი სიტყვით შემოიფარგლებიან ხოლმე – ტენდენცია და სტაგნაცია. ერთი მეორის სინონიმი რომ არ არის, ორივე რეჟისორმა კარგად იცის, მაგრამ ტარანტინო თუ უმა თურმანისთვის და მის წყალობით შედარებით კარგ ფილმებს იღებს, გაი რიჩი მადონასთვის და მის გამო საკუთარი იმიჯით რისკავს... ფილმების `ბანქო, ფული და ორი ლულა” და `დიდი კუში” თავბრუდამხვევი წარმატების შემდეგ გაი რიჩიმ კინოში მადონას პოზიციების გამყარებას მიჰყო ხელი და, რასაც ჰქვია, ინანა. 2002 წელს ოქროს ბიჭუნამ, გაი რიჩიმ სპეციალურად მადონასთვის და მისი მონაწილეობით ფილმი `წყალწაღებულები” (შწეპტ აწაყ – ადეკვატური თარგმანის ძიებაში შესაბამისი მხოლოდ `წყალწაღებულები” მაგონდება. მით უმეტეს, რომ რიჩიმ ამ ფილმთან ერთად თავისი იმიჯის 50%-იც `წყალს გააყოლა”. შესაბამიისად, ფილმის ასეთი თარგმანი სავსებით ადეკვატურია) გადაიღო. ფილმმა სრული კრახი განიცადა არა მხოლოდ ბრიტანეთში, არამედ მსოფლიო კინოგაქირავებაშიც. გაი რიჩის მიერ მადონას მისამართით გაცემული ეს თავისებური რენესანსი ათიდან ათმა კრიტიკოსმა დაიწუნა (2002 წელს ყველაზე ცუდი ფილმის ნომინაციაში ფილმმა `ოქროს ჟოლოც” კი მიიღო). უსიამოვნება გაგრძელდა - ფილმის გამო, პლაგიატის ბრალდებით, წყვილი საერთაშორისო სკანდალშიც კი გაება, მაგრამ პორნოინდუსტრიაში ფეხადგმული მადონასთვის სკანდალი ისეთივე სტიქია აღმოჩნდა, როგორიც სცენა, რომელზეც ის კარგა ხანია ღირებულს აღარაფერს ქმნის...

სამწლიანი დუმილის შემდეგ კი გაი რიჩიმ ახალი ფილმი გადაიღო, რომელსაც, სულ მცირე, მისი შელახული რეპუტაციის რეაბილიტაცია ევალებოდა. 2005 წელს მაყურებელმა პირველად იხილა `რევოლვერი”, რომელსაც არაერთგვაროვანი შეფასება მოჰყვა. მაგალითად, რიჩის მორიგი რეფლექსიები ბანქოსა და განგსტერებზე ერთ-ერთ რუსულ კინოფორუმზე მოკლედ და ლაკონურად შეაფასეს - Фильм о разводке, где гай ричи развел зрителя на бабки... თავისთავად ცხადია, რომ გადახდილი ფასისა და შეძენილი ფასეულობის არათანაფარდობის შემთხვევაში მაყურებელი განსაკუთრებით მგრძნობიარე ხდება და გარკვეულ წილად კარგავს რეჟისორისადმი ლოილურობას. ნდომა მცირდება და მასთან ერთად კინოდარბაზში მაყურებელიც იკლებს... ამის შემდეგ რეჟისორი მოდიდან გადადის, ხდება ძველმოდური და ასაკთან ერთად მისი შემოქმედება მარაზმატულ ინტონაციას იძენს. თუმცა, გაი რიჩის ჯერ კიდევ აქვს შანსი, ჯერ კიდევ დარჩა საკოზირე ბანქო ხელში. მთავარია, რომ ეს სწორი და გათვლილი სვლა იყოს, რაც, ჰოროსკოპის ენით რომ ვილაპარაკოთ, იმას ნიშნავს, რომ ახლო მომავალში იგი ბანქოსა და განგსტერებზე ფსონის გაკეთებას უნდა ერიდოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, არავინ იტყვის იმას, რომ `ყველაფერი ახალი - კარგად დავიწყებული ძველიაო”. მასაც დაივიწყებენ და მის ადგილას ახალი კულტი შეიქმნება – მოდური.

გაი რიჩის შემოქმედების კრიტიკის დროს არ უნდა დაგვავიწყდეს მისი ერთგული ფანების სპეკულაციური იერიშები და მარტინ სკორსეზეს შემოქმედებასთან პარალელის გავლების ამაო მცდელობა. ამბობენ – მარტინ სკორსეზე ყოველთვის ხოტბას ასხამდა განგსტერებსა და მაფიოზებს. მეტიც, ზოგ მის ფილმი აშკარად ვალის მოხდის ხასიათი აქვს (`კარგი ბიჭები”, `კაზინო”) და ამის გათვალისწინებით გაი რიჩის ფილმების კრიტიკა უკიდურეს სუბიექტურობაში არ უნდა გადადიოდეს. სკორსეზესგან განსხვავებით, გაი რიჩის ფილმებში მსუბუქი ირონია, მეტიც, რეჟისორის თვითირონია და სპეციფიკური ბრიტანული შავი იუმორი მაინც სუფევსო...

სიმართლე ითქვას, ასეთი რამ იშვიათად მსმენია. კინოხელოვნებაში გათვითცნობიერებული მაყურებელი, მით უმეტეს, კინომანი ნაკლებად ავლებს პარალელებს სკორსეზესა და რიჩის შორის თუნდაც იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ გაი რიჩის წმინდა კლიპური (და არა კინემატოგრაფიული) ცნობიერება ამდაგვარი ინსინუაციების საბაბს არ უნდა იძლეოდეს. კლიპური ცნობიერება და ესთეტიკა, უნდა ვაღიაროთ, მართლაც რიჩის საფორმო ნიშანია, ხოლო რაც შეეხება სპეციფიკურ ბრიტანულ იუმორს – ის ამერიკულ ფილმებში გაბატონებული ე.წ. ტუალეტის იუმორს ესაზღვრება და რიჩის ფილმებს ხანდახან კინოანეკდოტის სტატუსს ანიჭებს.

გაი რიჩი ნამდვილად არ არის გამონაკლისი. თანამედროვე კინო ეს ამბიციების ჭიდილია კინოეკრანზე. ამასთანავე უნდა ითქვას, რომ საკმაოდ დაუსაბუთებელი და უტრირებული, საკუთარი თავის გადაფასებით გართული მსახიობები და რეჟისორები თავისი ღრმა რწმენით მიიწევენ იმ გვირაბის ბოლოსკენ, სადაც მათ სინათლის სხივი ელანდებათ. მას შემდეგ, რაც კინოკომიკოსმა ჯიმ კერიმ მისტიკურ ტრილერში მოსინჯა თავისი ძალები, თავს ზემოთ ხტომა რა გასაკვირია. ამიტომ `დაღვინებული” გაი რიჩის `რევოლვერსაც” გაგებით მოეკიდნენ და რეჟისორის უღიმღამო მცდელობა – გადალახოს ინტელექტუალური ბარიერი – მხოლოდ ნახევარტონში გააკრიტიკეს. ეს საკმარისი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ `რევოლვერს” ელიტარული სტატუსი შესძენოდა და შესულიყო იმ ფილმებს შორის, რომელსაც `ყველა ვერ გაუგებს და ერთი ნახვით ვერ ჩასწვდება”.

მართლაც, `რევოლვერი” – ფილმი ჭადრაკსა და განგსტერებზე... ან კიდევ გაი რიჩის მორიგი რეფლექსიები წაგებულ და გამარჯვებულ მხარეზე შესაძლოა იმაზე მეტ პრეტენზიას აცხადებს კინოფილმის სტატუსზე, ვიდრე თავის დროზე ჰქონდა ფილმს `დიდი კუში” და `ბანქო, ფული და ორი ლულა”, მაგრამ `რევოლვერის” შემთხვევაში სათაური ორივე ფილმთან წამგებიან პოზიციაშია. აბსოლუტურად გაუგებარია, რატომ `რევოლვერი”? ალბათ, მაინც იმიტომ, რომ მთელი ფილმი საკუთარ თავთან (ან კიდევ, ალტერ-ეგოსთან) რუსული რულეტის თამაშს წააგავს, რომელშიც მთავარი გმირი (გაი რიჩის აღმოჩენა – ჯეისონ სტეთჰემი) შიზოფრენიულ დუელში იმარჯვებს საკუთარ ალტერ-ეგოსთან.

ვინც ამ პრობლემას არასოდეს შეხებია (შიზოფრენიასა და პარანოიდალურ ხილვას ვგულისხმობ), ფილმის აღქმა ნაწილობრივ გაუჭირდება, თუმცა სურეალიზმის ნისლში გახვეული სიუჟეტი მისი ხელმეორედ ნახვის სურვილს გაგიჩენთ. პირადად მე, რიჩის ეს ფილმი ყველაზე სუსტი მგონია. X პერსონაჟი და შიზოფრენიული უტოპია ფილმს ელიტარულობის სტატუსს მნიშვნელოვნად ურყევს. სურეალისტური პასაჟები ხანდახან გადაჭარბებულიც გეჩვენება, რომლის მიღმა რეალურად ჭირს ლოგიკის პოვნა და ამ ლაბირინთში დაკარგვის ფობია კაპიტულანტურ პოზიციაში გაყენებს, როდესაც თავის დაღწევის ერთადერთი გამოსავალი რეჟისორის გენიის უპირობო აღიარება და კინოთეატრიდან გამოქცევაღა რჩება.

მაყურებელი, რომელიც ჭადრაკში ვერ ერკვევა, ნაკლებად გაიგებს გაი რიჩის კომბინაციებს, რომელსაც სპეკულაციურად ახვევენ ფსევდოინტელექტუალურ სახვევში. ჭადრაკისა და აფიორის ერთი-მეორესთან შედუღება მართლაც სპეკულაციური პასაჟია, რომელიც გიფანტავს ყურადღებას და ცრუ ორიენტირს გაძლევს, რომელიც დღემდე გაუგებარია – რა ხერხით და, რაც მთავარია, როდის მიგიყვანს ჭეშმარიტებასთან. ერთადერთი რაც ამ კინოკოლაჟში გამოიკვეთა ის არის, რომ `რევოლვერი” – რეჟისორის მორიგი მცდელობაა ჩაიხედოს სიღრმისეულად თამაშის არსში, მის ფსიქოლოგიზმში და დაამტკიცოს, რომ ორთავეს - აფიორასა და ჭადრაკს გონების დაძაბვა სჭირდება... თუ გაი რიჩის 90-იანი წლების შემოქმედებას ტარანტინოს ზეგავლენას უკავშირებდნენ, `რევოლვერი” დევიდ ლინჩის ფილმებს შეადარეს, რაც, ვფიქრობ, თანამედვორე ბრიტანული კინოს რეაბილიტაციას ისახავდა მიზნად... ასეა თუ ისე, მრავლისმეტყველია ისიც, რომ გაი რიჩის თვითმყოფადობაზე საუბრისას თავად მაყურებლები აგდებენ პათოსს, პერმანენტულად ამცირებენ რიჩის თვითღირებულებას, როდესაც მის უკან გამუდმებით ხედავენ სხვა რეჟისორების ლანდებს.

გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა

ერთი თვის წინ მთიან ყარაბაღში გამგზავრება 9 ლარი ღირდა. კონფლიქტურ რეგიონში ასეთი კომფორტული და უსაფრთხო ვოიაჟი უკვე მეორედ მომიწია. უკმაყოფილო არც გიდით დავრჩენილვარ, მით უმეტეს, რომ კინოპროდიუსერმა, ლევან კორინთელმა ყარაბაღში აფხაზეთის გავლით ჩამიყვანა... ვფიქრობ, ასეთივე განცდა ჰქონდა ყველა იმ მაყურებელს, რომელმაც იხილა ახალი ქართული ფილმი „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“. პროდიუსერების - ლევან კორინთელისა და არჩილ გელოვანის იმედი გამართლდა - თბილისის კინოთეატრებში ფილმის ჩვენება სრული ანშლაგით მიმდინარეობდა.

ფილმის „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ პრემიერას არა მხოლოდ დიდი ინტერესით, არამედ გარკვეულწილად დიდი სკეპსისით ელოდნენ. ბუნებრივია, როდესაც პროდიუსერები კომერციულად წარმატებული ფილმის მეორე ნაწილის გადაღებას არა იმავე ლევან თუთბერიძეს, არამედ ახალბედა რეჟისორ ვანო ბურდულს ანდობენ, ფილმის პრემიერას გარკვეული რისკ-ფაქტორი ახლავს. თუმცა, ვანო ბურდულმა, რომელსაც აქამდე მხოლოდ მოკლემეტრაჟიანი „გრაფიტით“ იცნობდნენ (გიო ნაკაშიძისა და ნანკა კალატოზიშვილი მონაწილეობით), წარმატებით გაიარა კრიტიკით დანაღმული მონაკვეთი და უვნებლად აიდგა ფეხი ქართულ კინემატოგრაფში...

არადა ვანო ბურდულს რთული გზა და თავისებური ესტაფეტა ჰქონდა გასავლელი. ბურდულს, ფაქტობრივად, დაუსრულებელი ნაწარმოების გაგრძელება უნდა შეეთხზა და თანაც ისე, რომ მის ოპუსს ე.წ. ღია ფინალი ჰქონოდა, რომელიც პროდიუსერებს ტრილოგიის დასრულების საშუალებას მისცემდა. ხოლო „გასეირნება ყარაბაღში“ რომ ტრილოგია იქნება, ამაში ეჭვი არავის ეპარება.

ყარაბაღის პირველი ნაწილი ლიტერატურული პირველწყაროს კლასიკურ ეკრანიზაციას წარმოადგენს, მეორე კი ფაქტობრივად იმპროვიზაციაა. თუმცა არც იმდენად ცუდი, რომ მაყურებელს აკა მორჩილაძის ნოსტალგია გაუღვივოს. აკა მორჩილაძის „მოგზაურობა ყარაბაღში“ უდაოდ კარგი ნაწარმოებია, მაგრამ ვანო ბურდული თავისებურად საინტერესო ისტორიას თხზავს. ასეა თუ ისე, ორი რეჟისორის - ლევან თუთბერიძისა და ვანო ბურდულის განსხვავებული ხელწერა არც ისე კონტრასტულია, რომ „გასეირნება ყარაბაღში“ და „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ ერთიანი კონტექსტიდან ამოვარდეს და ფრაგმენტარული შთაბეჭდილება დატოვოს. ორივე ფილმში მთავარია ომის თემა და მისი ექო, ხანდახან იმდენად შორეული, რომ რთულია გაიგო და დაინახო კონფლიქტის ანატომია. ასე, მაგალითად, ფილმში „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ მოქმედება პირდაპირ ენგურის ხიდიდან იწყება; კადრში ჩანან გიო (ლევან დობორჯგინიძე) და „ქართველი აფხაზი“ მეტსახელად „მესტნი“ (ზურაბ ინგოროყვა“) და არ ჩანს იმის მინიშნებაც კი, რატომ და როგორ ჩაინგრა ჩვენს შორის არსებული ხიდი და რატომ დამკვიდრდა ჩვენში ტერმინი „ქართველი აფხაზი“, რომელიც აფხაზებს ორ კატეგორიად - მტრებად და მოყვარეებად ჰყოფს...

ფილმში „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ არა მხოლოდ აფხაზეთის თემა, არამედ მისი ნოტებიც ჟღერს. მართლაც, ახალი ფილმის სცენარი ირაკლი სოლომონაშვილს, მუსიკა კი ნიაზ დიასამიძეს ეკუთვნის, რომლებმაც თავის დროზე ასეთივე ტანდემი შეკრეს გოგა ხაინდრავას ფილმში „ოცნებების სასაფლაო“... მათთვის აფხაზეთის თემა იმდენად ახლობელია, რამდენადაც მტკივნეული. სხვათა შორის, მტკივნეულია ის პარალელი და ასოციაციებიც, რომელსაც ბადებს ყარაბაღის მეორე ნაწილი დღევანდელობასთან, საქართველო-რუსეთის ომისდროინდელ თუ მის შემდგომ პერიოდთან, როდესაც ყველა რესტორანში ქეიფობდნენ, სამორინეებში ქონებას აგებდნენ, ქუჩებში „თავნებს“ აბარებდნენ, მეძავეებთან ერთად საუნებში ერთობოდნენ, ღამის კლუბებში ღამეებს თეთრად ათენებდნენ. რა თქმა უნდა, მტკივნეულია რეჟისორის თუ სცენარისტის არაცნობიერი პასაჟი, რომელიც გახსენებს ილია ჭავჭავაძის სიტყვებს, - „ერის წყლული მაჩნდეს წყლულად“, რომელიც დიდი ხანია, რაც სავალდებულო საზეპიროდ იქცა მხოლოდ სკოლის მოწაფეებისთვის და დაკარგა თავისი ძალა, როგორც კონკრეტულმა დებულებამ...

„გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ იმ პერიოდზეა, როდესაც თვალსმოკლებული ადამიანები, მათ შორის ომში დაღუპული გმირები მხოლოდ ქელეხში გახსენდება... ასეთ რეალობაში უწევს ცხოვრება ნარკომან გოგლიკოს (მიშა მესხი) იქამდე, სანამ ომის მაცნე - „მესტნი“ არ გამოაფხიზლებს. მას შემდეგ იწყება გოგლიკოს ტრაგიკომიკური თავგადასავალი და, რაც ყველაზე საინტერესოა, ტრანსფორმაცია. როგორც ნარკომანი, გოგლიკო ფხიზელ მდგომარეობას ვერადავერ ეგუება, მაგრამ მის ცხოვრებაში მაინც ხდება გარდატეხა, როდესაც მის თვალწინ, მის გვერდით „მესტნის“ ჩაცხრილავენ. ასე გაფხიზლებენ, როდესაც სილას გაწნიან; როდესაც ძალდატანებით, მაგრამ კეთილშობილი მიზნით გაბრუნებენ რეალობაში. ამბობენ, ყველაზე სასარგებლო წამალს მწარე გემო აქვსო. ამ შემთხვევაშიც ასეა. რაოდენ პათეტიკურიც არ უნდა ჩანდეს ამის შემდეგ გოგლიკოს აფხაზეთში ჩასვლა (აშკარად ვხედავთ მის კათარზისს, მით უმეტეს, რომ „მესტნი“ მის გამო დაიღუპა და ამ ცოდვას გოგლიკო თავისებურად გამოისყიდის), უარესი იქნებოდა გოგლიკოს თბილისში დარჩენა ან დამალვა და ნარკომანის უარყოფითი სტერეოტიპის გამყარება... ამრიგად, ფილმის რეჟისორის ზომიერი პათოსიც სავსებით მისაღებია და არ იწვევს უკურეაქციას.

„გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“, პირადად ჩემთვის, როგორც ქართული კინოს მკვლევარისთვის, იყო ფილმი აღმოჩენა, რომელმაც გამოავლინა ახალი ტენდენცია თანამედროვე ქართულ კინოში. მართალია, უკვე მრავალჯერ აღინიშნა, რომ ეს პირველი ქართული სიქველია, მაგრამ მინდა გავამახვილო ყურადღება არა ფილმის გაგრძელებაზე, არამედ ერთი ფილმიდან - მეორე ფილმში გარდამავალ კინოგმირზე (მიშა მესხის კინოპერსონაჟი), რომელიც ლევან თუთბერიძისა და ახლა უკვე ვანო ბურდულის წყალობით იქცა გზობის სიმბოლოდ თანამედროვე ქართულ კინოში.

თუ ლევან თუთბერიძის ფილმი „გასეირნება ყარაბაღში“ ქართველ თომ სოიერზეა, სიქველი - ჰეკელბერი ფინის მოგზაურობას აღწერს. მიშა მესხის კინოპერსონაჟი კი მართლაც ტიპური ხულიგანი და ავანტურისტია, რომელიც განსხვავდება ლევან დობორჯგინიძის კინოგმირისაგან, როგორც განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან მარკ ტვენის ლიტერატურული გმირები. შესაბამისად, გოგლიკო იქცა გზობის, ან თუ გნებავთ მოგზაურის ისეთივე სიმბოლოდ ქართულ კინოსივრცეში, როგორიც იყო და არის ჰეკელბერი ფინი ამერიკულ ლიტერატურაში... მოგზაური კი ყოველთვის ეძებს ახალ შთაბეჭდილებებს და გაურბის „ყოფიერების აუტანელ სიმსუბუქეს“; მიილტვის სხვა, განსხვავებული სინამდვილისკენ... ორივე ფილმის ე.წ. ღია ფინალი არა მარტო ამის თქმის საბაბს, არამედ იმის მყარ საფუძველსა და მოლოდინსაც ქმნის, რომ პროდიუსერები - ლევან კორინთელი და არჩილ გელოვანი სამომავლოდ ტრილოგიის ბოლო ნაწილზე დაიწყებენ მუშაობას. ქართული ოდისეა აუცილებლად გაგრძელდება, გოგლიკო ისევ იმოგზაურებს და გეზს სავარაუდოდ კავკასიის სხვა ცხელი წერტილისკენ აიღებს... ასეთი კი მთიანი ყარაბაღისა და აფხაზეთის გარდა რამდენიმეა.

აღსანიშნავია, რომ „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ თავისებურად ნეკრორეალისტურია არა ჟანრული გაგებით, არამედ მახასიათებლით - უფერული, თითქმის მკვდარი ფაქტურით. ამ ფაქტურას აცოცხლებს ფილმის ტემპორიტმი, რომელიც არ განიცდის მნიშვნელოვან ვარდნას. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანია, რომ თავისი წინამორბედისაგან ფილმის „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ სიუჟეტი კინონოველის პრინციპით იგება და ვანო ბურდული ერთი პერსონაჟის ისტორიის ნაცვლად რამდენიმე პერსონაჟის ისტორიას აღწერს. ამ შემთხვევაში კი საკმაოდ რთულია როგორც ერთიანი რიტმის, ისე ფაბულის შენარჩუნება. მიუხედავად იმისა, უფრო მრავალფეროვანია თუ არა ყარაბაღის მეორე ნაწილი, ნუცა კუხიანიძისა და ლევან დობორჯგინიძის სასიყვარულო ურთიერთობამ უკან გადაინაცვლა და მათ ფონზე წინა პლანზე წამოიწია მიშა მესხის პერსონაჟმა. ვფიქრობ, რომ პროდიუსერებმა სწორი გადაწყვეტილება მიიღეს და „უფერული“ ფილმის ტიპაჟურ მრავალფეროვნებას ერთი კოლორიტული კინოპერსონაჟი არჩიეს.

ალბათ, ფილმის „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ წარმატება იმ დოზირებულმა შავმა იუმორმაც განაპირობა, რომელიც განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობას და თინეიჯერებს უყვართ. თინეიჯერებს ე.წ. ტუალეტის იუმორიც ახალისებს, მაგრამ ფილმის შემოქმედებითი ჯგუფის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ „გასეირნება ყარაბაღში 2“ ასეთი იაფფასიანი პასაჟებით არ სცოდავს და მიშა მესხის კინოგმირის ბილწსიტყვაობა ნაკლებად ტოვებს ხოლმე უკბილო ხუმრობის შთაბეჭდილებას. საბედნიეროდ, ირაკლი სოლომონაშვილმა და ვანო ბურდულმა არ აქციეს ფილმი ერთ უბრალო უხამს კინოანეკდოტად, რომელზეც, როგორც კინოკრიტიკოსს, მწვავე რეაქცია მექნებოდა.

სამაგიეროდ არ მინდა უპასუხოდ დავტოვო ფილმის „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ პროდიუსერების ის განცხადება, რომელიც 2008 წლის ნოემბერს გააკეთეს პრესკონფერენციაზე. შეიძლება თუ არა ფილმს უწოდო წარმატებული? წარმატების ინდიკატორი გახლავთ კინოსეანსზე დასწრების სტატისტიკა და შემოსავალი, რომელიც არსებული ინტერესიდან გამომდინარე აუცილებლად გაიზრდება. მაგრამ რამდენად სწორია ან მართებული, როდესაც ფილმის გადაღების წინ პროდიუსერები მოკრძალებულად აღნიშნავენ, რომ მთავარია ფილმმა კინოგაქირავებიდან მის გადაღებაზე გაწეული ხარჯი ამოიღოს და არა მოგება მოიტანოს?

მახსენდება გოგა ხაინდრავას ფრაზა, რომელიც მან ერთ-ერთი ინტერვიუს დროს მითხრა - ქველმოქმედებას ზღვარი აქვს, მერე ბიზნესი იწყებაო. ვფიქრობ, ლევან კორინთელისა და ფილმის სხვა პროდიუსერებისათვის ისევე, როგორც ნებისმიერი კინომწარმოებლისათვის ეს მოწოდება აქსიომატური უნდა იყოს. მით უმეტეს, ისეთი კინოპროდიუსერისათვის, რომელიც რამდენიმე წლის წინ დავით აღმაშენებელზე მსხვილბიუჯეტიანი, კოსტიუმირებული და ბატალური სცენებით გაჯერებული ფილმის გადაღებას გეგმავდა... მხოლოდ ფილმზე გაწეული ხარჯის დაფარვაზე ორიენტირება აკნინებს პროდიუსერის პროფესიას. ასეთი ალტრუისტული დამოკიდებულება უადგილოა. მით უმეტეს, რომ ასეთი დამოკიდებულება ძალიან ჰგავს მოწოდებას „ხელოვნება - ხელოვნებისთვის“ და ისეთივე არამომგებიანია, როგორც, მაგალითად, რომელიმე ქართულ საწარმოს ან ბიზნესმენს რომ დაეწყო წარმოებული პროდუქციის გაყიდვა ერთადერთი მიზნით - ამოეღო გაყიდვებიდან წარმოებაზე გაწეული ხარჯი (და არა მოგება, გაეზარდა შემოსავალი) და ამ თანხებით ისევ, აი, ასე უანგაროდ ეწარმოებინა პროდუქციის ახალი პარტია... თუ არ ვცდები, ფილმის ერთ-ერთ კადრში მიშა მესხს ლუდი 3დ-ეს ბოთლი უჭირავს. თუკი ლუდი 3დ-ეს მენეჯმენტი იმედოვნებს, რომ ფილმში მათი ბრენდის ირიბი რეკლამირება გაზრდის ამ ლუდის გაყიდვების მაჩვენებელს და, შესაბამისად, შემოსავალს, მაშინ რატომ შემოიფარგლებიან ფილმის პროდიუსერები მხოლოდ ხარჯის დაფარვით?

ვისურვებდი, რომ ფილმის „გასეირნება ყარაბაღში 2: კონფლიქტის ზონა“ პროდიუსერებმა ტრილოგიის მესამე ნაწილზე მუშაობა უფრო მეტი ამბიციით და შემართებით დაიწყონ. რაც მთავარია, უკვე მოხერხდა ქართველი მაყურებლის „გაწევრიანება“ მოგზაურთა კლუბში, რომელიც მათ კავკასიის კონფლიქტურ რეგიონებში უსაფრთხო და საინტერესო გასეირნებას სთავაზობს...